ANTYK (GRECJA,RZYM,CHRZEŚCIJAŃSTWO)

Starożytność to epoka fundamentów kultury europejskiej – antyk grecko-rzymski ukształtował kanony piękna, filozofię i literaturę, a początki chrześcijaństwa dodały nowe wartości duchowe. Światopogląd antyku był humanistyczny – w centrum zainteresowania znalazł się człowiek, jego życie na ziemi i relacja z naturą. Grecy cenili ład, harmonię i proporcje, dążyli do ideału kalokagathii (połączenia dobra z pięknem). Wiara w wielu bogów (religia politeistyczna) tłumaczyła zjawiska przyrody poprzez mitologię – mity teogoniczne o pochodzeniu bogów, kosmogoniczne o stworzeniu świata, antropogeniczne o powstaniu człowieka itp. Jednocześnie rozwijała się myśl racjonalna: filozofowie greccy – np. Platon i Arystoteles – poszukiwali prawdy i zasad moralnych (idealizm platoński zakładał istnienie wiecznych idei, racjonalizm Arystotelesa – analizę świata przez rozum. W kulturze rzymskiej doszło do syntezy dorobku Greków z praktycznym duchem Rzymu – rozwinięto retorykę (sztukę wymowy) oraz prawo. Z końcem antyku rodzi się także religia chrześcijańska, która wniosła do literatury ideę monoteizmu i nowe wartości: miłość bliźniego, pokorę, wiarę w życie wieczne.

Wartości i idee epoki: Antyk propagował cnotę, honor, męstwo – bohaterowie homeryccy kierują się odwagą i pragnieniem sławy. Istotne było dążenie do szczęścia i cieszenia się życiem (np. filozofia Epikura i hedonizm zalecały korzystanie z przyjemności w mądry sposóbprzy jednoczesnym zachowaniu umiaru (stoicyzm – powściągliwość w emocjach​. Pojęcie losu (fatum) odgrywało wielką rolę w tragedii greckiej – człowiek często podlega nieuchronnym wyrokom przeznaczenia, a próby ich uniknięcia prowadzą do tragicznych skutków. Literatura antyczna kładła nacisk na uniwersalne doświadczenia: w eposach Homera ukazano pełnię ludzkiej natury – bohaterowie kochają, walczą, cierpią i tęsknią, popełniają błędy, ale znają też współczucie i honor​. Chrześcijaństwo zaś przyniosło ideały miłości, miłosierdzia i nadziei na zbawienie, przeciwstawiając je pogańskiemu heroizmowi.

Filozofia epoki

Nazwa myśli filozoficznej	Przedstawiciel	Utwór z podstawy programowej	Definicja nurtu	Nawiązanie w innej epoce
Stoicyzm	Lucjusz Anneusz Seneka	„Pieśń IX” Jana Kochanowskiego (fragmenty w podręcznikach)	Postawa oparta na zachowaniu spokoju ducha i równowagi emocjonalnej bez względu na przeciwności losu.	W epoce renesansu Jan Kochanowski nawiązywał do stoickiego spokoju w swoich „Pieśniach” i w Trenach, w których krytycznie patrzy na poglądy stoickie kwestionując ich zasadność.
Epikureizm	Epikur	„Pieśń II” Jana Kochanowskiego (serce roście patrząc na te czasy…)	Filozofia zachęcająca do czerpania przyjemności z życia, unikania cierpienia i poszukiwania równowagi duchowej.	Renesans wyraźnie nawiązuje do epikurejskiego „carpe diem”, zachęcając do korzystania z życia w granicach rozsądku. Elementy epikureizmu można dostrzec też w barokowej poezji dworskiej, choć tam przyjemność bywała łączona z niepokojem o przemijanie.
Cynizm	Diogenes z Synopy	Wybrane fragmenty „Żywotów i poglądów słynnych filozofów” Diogenesa Laertiosa (w ramach omówień w podręcznikach)	Nurt głoszący całkowitą niezależność od dóbr materialnych i konwenansów społecznych. Propaguje życie w zgodzie z naturą, w skrajnym minimalizmie.	W oświeceniu krytyka społeczeństwa i przywar ludzkich (np. w satyrach) czasem przypomina cyniczną postawę. Również w niektórych tekstach romantyzmu pojawia się bunt wobec norm społecznych, co można luźno łączyć z cynicznym idealem wolności.
Hedonizm	Arystyp z Cyreny	„Pieśń świętojańska o Sobótce” (fr. Jana Kochanowskiego) – fragmenty akcentujące radość biesiady	Pogląd uznający przyjemność za najwyższe dobro i cel życia. Zakłada aktywne dążenie do doznań pozytywnych i unikanie cierpienia.	W literaturze dworskiej (np. barokowej) nierzadko podkreślano uroki życia i zabawę, co wpisuje się w hedonistyczne spojrzenie na świat. Podobne motywy pojawiają się w Młodej Polsce, gdzie celebracja zmysłowości i przyjemności życia bywa tematem wielu utworów.
Horacjanizm	Horacy	„Pieśni” Jana Kochanowskiego (nawiązujące do formy i tematyki Horacego)	Koncepcja „złotego środka” (aurea mediocritas), harmonii i umiaru, połączona z pochwałą prostoty życia oraz ideą „non omnis moriar” (nie wszystek umrę).	Renesans jest najpełniejszym przykładem recepcji horacjanizmu – w polskiej poezji szczególnie Jan Kochanowski czerpie z niego inspirację. W romantyzmie idea nieśmiertelności poety również nawiązuje do horacjańskiej myśli o sławie przekraczającej czas.

Lektury obowiązkowe (podstawa programowa):

• Biblia (wybrane księgi: Księga Rodzaju, Księga Hioba, Księga Koheleta, Pieśń nad Pieśniami, Psalmy, Apokalipsa św. Jana) – święty tekst religii żydowskiej i chrześcijańskiej, ogromnie wpływowy zbiór ksiąg. Księga Rodzaju opisuje stworzenie świata i pierwszych ludzi, wprowadza motywy raju, grzechu i potopu. Księga Hioba przedstawia niewinnego człowieka doświadczanego cierpieniem – porusza problem sensu cierpienia i wiary. Księga Koheleta (Eklezjastesa) rozważa przemijalność i marność („vanitas”) dóbr doczesnych – „marność nad marnościami” staje się mottem refleksji o kruchości życia. Pieśń nad Pieśniami to poetycka alegoria miłości oblubieńca i oblubienicy (interpretowana także symbolicznie jako obraz miłości Boga i duszy). Psalmy – biblijna liryka (głównie autorstwa króla Dawida) pełna modlitw, hymnów pochwalnych i lamentacji, uczy ekspresji uczuć religijnych. Apokalipsa św. Jana zawiera wizje końca świata i walki dobra ze złem; jej symbolika (Bestia, Armagedon, Nowe Jeruzalem) przeniknęła do kultury jako uniwersalne symbole końca i nadziei.
• Jan Parandowski, Mitologia (część I: Grecja) – opracowanie mitów greckich napisane przystępnym językiem. Zawiera opowieści o powstaniu świata i bogów (np. Kronos i Zeus), o herosach (Herakles, Tezeusz, Perseusz), wojnie trojańskiej i wędrówkach Odyseusza. Mitologia jest skarbnicą archetypów i motywów (Prometeusz buntownik, Syzyf skazany na wieczny trud, Orfeusz i Eurydyka – potęga miłości silniejszej niż śmierć). Poznanie mitów jest kluczowe dla rozumienia późniejszej literatury – nawiązania do nich (topos ikaryjski, prometejski, syzyfowy, niobejski itp.) pojawiają się w wielu epokach.
• Homer, Iliada (fragmenty) i Odyseja (fragmenty) – dwa eposy greckie. Iliada opowiada o epizodzie wojny trojańskiej: gniew Achillesa, pojedynki (Achilles z Hektorem) i obraz świata, w którym bogowie ingerują w losy ludzi. Ukazuje ideał antycznego rycerza (odwaga, honor, wierność przyjaciołom oraz skłonność do gniewu i mściwości​. Odyseja to relacja z tułaczki Odyseusza wracającego spod Troi do rodzinnej Itaki – pełna przygód (cyklop Polifem, syreny, czarodziejka Kirke), ale i tęsknoty za domem. Oba eposy ukazują uniwersalne wartości: Iliada – cenę honoru i sławy, Odyseja – siłę rozumu (podstęp Odyseusza, konfrontacje z przeciwnościami) oraz miłość rodziną (wierna Penelopa czekająca 20 lat). Eposy Homera napisane są heksametrem i odwołują się do bogatej metaforyki (stałe epitety typu „gromowładny Zeus”) i inwokacji do muz – te cechy stylu epickiego staną się wzorem dla kolejnych epok.
• Sofokles, Antygona – klasyczna tragedia grecka, która przedstawia konflikt między prawem boskim a prawem ludzkim. Antygona, tytułowa bohaterka, łamie zakaz króla Kreona i pragnie pochować zmarłego brata, uważając boskie prawo do godnego pochówku za ważniejsze niż ziemskie rozkazy. Utwór ukazuje tragizm postaci – Antygona stoi przed wyborem, w którym każda decyzja prowadzi do klęski (konflikt tragiczny), a jej nieunikniona śmierć ilustruje działanie fatum. Antygona niesie wartości lojalności rodzinnej, odwagi cywilnej i wierności wyższym zasadom moralnym. Z tragedii Sofoklesa pochodzi znana maksyma Antygony: „Współkochać przyszłam, nie współnienawidzić” – wyraża prymat miłości i obowiązku moralnego nad nienawiścią​. Utwór jest także przykładem zasady trzech jedności (czasu, miejsca, akcji) obowiązującej w dramacie antycznym. Poznając Antygonę, warto pamiętać o pojęciach katharsis (arystotelesowskie „oczyszczenie” uczuć widza poprzez przeżycie litości i trwogi) oraz ironii tragicznej (bohater poprzez własne starania przybliża się do przeznaczonej mu klęski​.
• Horacy – wybrane utwory (pieśni i epody) – Horacy, rzymski poeta, w swoich pieśniach łączy filozofię z liryką osobistą. Główne motywy jego twórczości to stoicki umiar i epikurejskie cieszenie się życiem. Przykładowe frazy Horacego stały się skrzydlatymi słowami: „Carpe diem” – „chwytaj dzień” (zachęta do korzystania z chwili, bo życie jest ulotne) oraz „Non omnis moriar” (z Pieśni III, 30 – przekonanie „nie wszystek umrę”, wiara poety w nieśmiertelność dzięki tworzeniu dzieł). Jego utwór Exegi monumentum głosi, że poezja stawia trwalszy pomnik niż materialne dzieła. Horacjańska postawa łączy patriotyzm (np. „Hymn do Apollina” w przekładzie Jana Kochanowskiego wzywa do opieki nad Rzymem) z refleksją filozoficzną nad losem ludzkim. Warto w poezji Horacego dostrzec ideał złotego środka (aurea mediocritas) – zachęta do życia z umiarem, między skrajnościami.

Inne wybrane utwory epoki:

• Sofokles, Król Edyp – najsłynniejsza tragedia antyczna ukazująca pełnię tragizmu losu. Edyp, próbując uciec przed przepowiednią (że zabije ojca i poślubi własną matkę), nieświadomie ją wypełnia. Dramat ten jest wzorcowym przykładem konstrukcji tragicznej – Edyp to bohater tragiczny, który za niewiedzę płaci straszną cenę (oślepia się i skazuje na wygnanie). Z utworu pochodzi określenie „kompleks Edypa” (z psychoanalizy Freuda) i idea, że nie można uciec przed własnym przeznaczeniem. Król Edyp ukazuje także znaczenie prawdy – Edyp za wszelką cenę dąży do poznania prawdy o sobie, mimo że okaże się ona katastrofalna.
• Wergiliusz, Eneida – rzymski epos narodowy nawiązujący do Homera, opowiadający o tułaczce Eneasza – uciekiniera z Troi, który ma dać początek przyszłemu Rzymowi. Eneida sławi cnoty obywatelskie Rzymian: pobożność (pietas) Eneasza wobec bogów i ojczyzny, jego posłannictwo i ofiarność dla dobra przyszłych pokoleń. Epos ten ustanawia ciągłość między kulturą grecką a rzymską, a także stanowi literacką legitymizację potęgi Rzymu (powstał na zamówienie cesarza Augusta). Fragmenty Eneidy (np. wędrówka Eneasza do świata zmarłych czy tragiczna miłość Eneasza i królowej Dydony) bywają przywoływane jako paralele do późniejszych bohaterów (np. tułaczka Eneasza jako archetyp wygnańca z misją).
• Owidiusz, Metamorfozy – poemat epicki przemian, będący zbiorem ponad 200 mitów grecko-rzymskich połączonych motywem metamorfozy (przemiany). To bogate źródło motywów literackich: mity o Narcyzie (motyw miłości własnej), Orfeuszu i Eurydyce (siła sztuki i miłości), Dedalu i Ikarze (marzenia kontra rozsądek), Apollo i Dafne (nieszczęśliwa miłość, ucieczka i przemiana w drzewo), Filemon i Baucis (nagradzana gościnność) i wiele innych. Owidiusz pisał barwnym, obrazowym językiem, a jego mitologiczne toposy (np. motyw arkadii – złotego wieku szczęśliwości, rajskiego ogrodu Hesperyd, przemiany ludzi w drzewa czy zwierzęta) przeniknęły do literatury i sztuki kolejnych epok.
• Platon, Państwo (fragment z „mitem jaskini”) – dialog filozoficzny (IV w. p.n.e.), w którym Platon przedstawia alegorię ludzi całe życie patrzących na cienie na ścianie jaskini. Ten słynny mit jaskini obrazuje jego koncepcję dwóch rzeczywistości: świata pozorów odbieranych zmysłami oraz wyższego świata idei poznawalnych rozumem. W kontekście epok literackich bywa przywoływany, by zilustrować poszukiwanie prawdy i kontrast między iluzją a rzeczywistością – motyw, który powraca w wielu dziełach (np. w romantycznej postawie poznawania przez uczucie czy w modernistycznym rozczarowaniu pozorami świata).

Najważniejsi twórcy i cechy stylu

Literatura antyczna wykształciła większość gatunków literackich: epos (Homer), tragedię i komedię (Ajschylos, Sofokles, Eurypides – tragicy; Arystofanes – komediopisarz), liryka (Safona – liryka miłosna; Tyrteusz – poezja patriotyczna; Horacy – ody i satyry). Styl cechuje mimesis (naśladowanie rzeczywistości w sztuce) i dążenie do piękna klasycznego: język jest precyzyjny, bogaty w figury retoryczne (epitety stałe w eposie, porównania homeryckie). W dramacie greckim występuje chór komentujący wydarzenia i zasada decorum (stosowności stylu do tematu). Piśmiennictwo rzymskie wprowadziło elegię miłosną (Propercjusz, Owidiusz), sielankę (Wergiliusz, Bukoliki) oraz rozwinęło epikę historyczną i retorykę (mowy Cycerona). Dla stylu biblijnego natomiast charakterystyczna jest obrazowość i paraleizmy składniowe (np. powtórzenia fraz w psalmach). Starożytność dała przyszłym epokom archetypy literackie (np. bohater tragiczny Edyp, tułacz Odyseusz, kochanek Orfeusz, mędrzec Sokrates, buntownik Prometeusz) i toposy (np. raj utracony, złoty wiek, apokalipsa, wędrówka bohatera). Pisarze renesansu, oświecenia czy romantyzmu będą stale wracać do tych wzorców, polemizować z nimi bądź je przetwarzać. Warto pamiętać, że antyk to epoka kanonu – ustanowiła pewien wzór piękna i harmonii, do którego wielokrotnie odwoływano się w historii literatury.

Protokół 30% czyli wszystko czyli rzeczy, bez których nie możesz przeklikać dalej

Epoka starożytna (antyk) to najdłuższa era w dziejach kultury – od wynalezienia pisma (~3500 p.n.e.) do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego (476 n.e.). W tym czasie rozkwitły wielkie cywilizacje starożytnej Grecji i Rzymu, kładąc fundamenty pod całą kulturę zachodnią. Dominowała wiara w ład, harmonię i piękno – sztuka antyczna dążyła do przedstawiania świata idealnego zgodnie z zasadą mimesis (naśladowania natury)​aniakubica.com. Rozwinęła się filozofia (Sokrates, Platon, Arystoteles), dramat (tragedia i komedia grecka) oraz epika (eposy Homera). Światopogląd antyczny był początkowo politeistyczny (wiara w wielu bogów) i skupiony na doczesnym życiu człowieka, choć u schyłku starożytności pojawiło się także chrześcijaństwo jako nowa religia monoteistyczna. Dominanta ideowa epoki to przekonanie, że w sztuce należy oddawać piękno i prawdę o świecie, a człowiek – jego rozum, cnota i heroizm – jest godny upamiętnienia.

Najważniejsze lektury:

• Biblia (wybrane księgi, Stary i Nowy Testament) – święty tekst judaizmu i chrześcijaństwa. Księga Rodzaju przedstawia mitologiczną wizję stworzenia świata i ludzi, Księga Hioba porusza problem cierpienia niewinnego, Ewangelie opisują życie i naukę Jezusa. Biblia zawiera bogaty zasób motywów (raj utracony, potop, ofiara, miłosierny Samarytanin) i stanowi niewyczerpane źródło symboli w kulturze europejskiej.

• Iliada (Homer) – epos opiewający epizod wojny trojańskiej. Utwór ukazuje bohaterstwo Achillesa i innych herosów na tle zmagań ludzi i bogów. Motywy: honor rycerski, gniew i duma Achillesa, wsparcie bogów (Apollo, Atena) i nieuchronność przeznaczenia. Przesłanie: sława bohatera przetrwa dzięki pieśni, a los człowieka podlega wyrokom fatum.

• Antygona (Sofokles) – klasyczna tragedia grecka o konflikcie między prawem boskim a ludzkim. Tytułowa bohaterka sprzeciwia się rozkazowi króla Kreona i grzebie zwłoki brata-zdrajcy zgodnie z religijnym nakazem. Motywy: bunt jednostki przeciw władzy, konflikt sumienia z prawem, lojalność rodzin­na, tragizm Antygony skazanej przez fatum na klęskę (musi wybrać między dwiema racjami i każda decyzja prowadzi do tragedii). Sztuka kończy się katastrową – śmiercią Antygony, ukazując triumf boskiej sprawiedliwości nad pychą władcy.

Konteksty historyczno-kulturowe (w szczególności istotne dla maturzystów):

• Rozkwit polis greckich – w V w. p.n.e. Ateny stają się kolebką demokracji, teatru i filozofii; odbywają się igrzyska olimpijskie – wyraz kultu siły i harmonii ciała.

• Imperium rzymskie – ekspansja Rzymu (III w. p.n.e. – V w. n.e.) przenosi dorobek Greków na grunt łaciński. Rozwój prawa, architektury (akwedukty, drogi, Koloseum) i literatury (Wergiliusz, Horacy) kształtuje cywilizację zachodnią.

• Filozofia i nauka – narodziny filozofii przyrody w Grecji (Tales, Heraklit), szkoły filozoficzne w Atenach (Platon – idealizm, Arystoteles – logika i nauka). Powstają podwaliny matematyki (Euklides), medycyny (Hipokrates) i historii (Herodot, Tukidydes).

• Religia i mitologia – wiara w panteon bogów olimpijskich organizuje życie duchowe (Zeus, Hera, Posejdon i in.). Mitologia grecka dostarcza tematów sztuce (wojna trojańska, Herakles, Edyp). W I w. n.e. rodzi się chrześcijaństwo – nowa religia jednego Boga, które w IV w. n.e. zostaje uznane w Imperium Rzymskim, co zwiastuje zmierzch kultury pogańskiej.

• Upadek Rzymu (476 n.e.) – rozpad cesarstwa zachodniorzymskiego tradycyjnie wyznacza koniec starożytności. Dziedzictwo antyku (język łaciński, filozofia, kanony piękna) zostaje przejęte przez średniowieczną Europę, choć wiele osiągnięć (np. wiedza naukowa) popada na pewien czas w zapomnienie.