BAROK

Barok (w literaturze europejskiej głównie XVII w., w Polsce ok. 1580–1760) to epoka kontrastów i niepokoju. Sam termin „barok” oznaczał kiedyś coś dziwacznego (port. barocco – perła o nieregularnym kształcie, serio) – i rzeczywiście sztuka baroku zerwała z renesansową równowagą, stawiając na przesadę, ruch, ekspresję. Światopogląd barokowy naznaczony był świadomością przemijania, śmierci i kruchości życia! W odróżnieniu od optymizmu renesansu, barok dostrzegał nietrwałość ludzkich osiągnięć – popularny stał się motyw vanitas (marność) wyrażany przez symbole czaszki, zgasłej świecy, więdnącego kwiatu w poezji i malarstwie martwych natur. Była to epoka głębokiej religijności, ale pełnej niepokoju: po okresie reformacji i wojen religijnych nastąpiła kontrreformacja – Kościół katolicki wzmocnił się (Sobór Trydencki 1545–63) i promował sztukę działającą na emocje, by przyciągnąć wiernych. Stąd barokowe kaznodziejstwo (np. ks. Piotr Skarga jako pre-barok) i architektura kościołów olśniewająca przepychem – wszystko miało poruszyć duszę odbiorcy. Równocześnie rodzi się indywidualizm – twórcy baroku eksponują własne „ja”, prywatne lęki, dziwactwa, szukają oryginalności formy (stąd pomysły na wyszukane koncepty w poezji). Życie postrzegano jako teatr (teatrum mundi) – ludzie odgrywają role, los jest reżyserem (ten motyw dramatu świata widać i w twórczości np. Calderóna „Życie jest snem”). W Polsce barok przypadł na czasy burzliwe: wojny (ze Szwecją – potop 1655–60, z Kozakami, Tatarami, Turcją, Moskwą), spadek znaczenia międzynarodowego państwa i kryzys wewnętrzny (rokosze, anarchia liberum veto). To rodziło nastroje pesymizmu i ucieczkę w mistycyzm albo przeciwnie – w zabawę i przepych (jak u polskiej szlachty sarmackiej).

Wartości i idee epoki

Barok to splot sprzeczności. Z jednej strony religijność i mistycyzm – literatura religijna zachęcała do kontemplacji wieczności. Z drugiej –skrajny hedonizm i ciekawość świata – barokowa literatura potrafiła być zmysłowa, przepełniona opisami urody, przepychu, erotyki (np. poezja dworska Jana Andrzeja Morsztyna). Główne idee to poczucie znikomości świata (stąd nawoływanie do gotowości na śmierć, by zbawić duszę – memento mori nadal aktualne) oraz refleksja nad sprzecznością natury ludzkiej: ciało ciągnie ku grzechowi, dusza ku Bogu (pojawia się dysharmonia nieznana renesansowi). Filozoficznie barok kontynuował stoicyzm chrześcijański (np. Naborowski łączy cnotę z akceptacją śmierci), ale rodziły się też nowe prądy: mistycyzm (wizje świętych, np. Jana od Krzyża w Hiszpanii) oraz zaczątki racjonalizmu (Kartezjusz, 1637 „Myślę, więc jestem” – to już preludium oświecenia). W literaturze bardzo ważną kategorią stał się „koncept” – oryginalny, zaskakujący pomysł na wiersz lub utwór, który ma zaszokować czytelnika. Z tego wynika wartość kunsztu – twórcy baroku pragnęli zadziwić formą: im bardziej niezwykłe metafory, paradoksy, tym lepiej. W poezji wykształcił się konceptyzm (inaczej marinizm – od Marino, włoskiego poety), charakteryzujący się nagromadzeniem środków stylistycznych, antytez, puent. W baroku cnotą staje się oryginalność i błyskotliwość (w renesansie – harmonia i prostota). Jednocześnie jest to epoka sarmatyzmu w Polsce – specyficznej ideologii szlachty polskiej, która chlubiła się złotą wolnością, rycerskimi tradycjami, ale też izolowała od Europy i popadała w zaściankowość. Sarmacka mentalność znalazła odbicie w literaturze pamiętnikarskiej (Pasek) oraz satyrycznej (Potocki krytykujący wady szlachty).

Filozofia epoki

Nazwa myśli filozoficznej	Przedstawiciel	Utwór z podstawy programowej	Definicja nurtu	Nawiązanie w innej epoce (2-3 zdania)
Racjonalizm	René Descartes (Kartezjusz)	„Rozprawa o metodzie” (fragmenty omawiane w podręcznikach)	Nurt uznający nadrzędną rolę rozumu w poznawaniu świata i dążący do pewności wiedzy przez wątpliwość metodyczną („Cogito ergo sum”).	W oświeceniu rozum urósł do rangi najważniejszego narzędzia poznania i reform społecznych, co stanowi kontynuację kartezjańskich postulatów. Współczesny racjonalizm naukowy również opiera się na metodzie krytycznej i rozumowym wnioskowaniu.
Empiryzm	Francis Bacon	„Novum Organum” (fragmenty w podręcznikach)	Pogląd głoszący, że prawdziwa wiedza wynika z doświadczenia zmysłowego, obserwacji i eksperymentu. Odrzuca spekulacje, które nie mają potwierdzenia empirycznego.	W oświeceniu empiryzm wpłynął na rozwój nauk przyrodniczych i metody naukowej. W pozytywizmie ponownie doceniono rolę obserwacji i faktów, budując na nich wiedzę społeczną i naukową.
Spirytualizm	Blaise Pascal	„Myśli” (fragmenty w wybranych podręcznikach do historii, niebezpośrednio np. „Dziady”)	Podkreśla rolę duchowości, wiary i wewnętrznego przeżycia w dochodzeniu do prawdy o człowieku. Zakłada, że rozum nie wystarcza, by zgłębić tajemnice bytu.	W romantyzmie wrócono do zagadnień duchowych i metafizycznych, ukazując człowieka w relacji z nieskończonością i uczuciem. W Młodej Polsce także odwoływano się do wewnętrznych przeżyć, zwłaszcza w kontekście religijno-etycznym.
Sceptycyzm	Michel de Montaigne	„Próby” (fragmenty omawiane w podręcznikach)	Postawa zwątpienia w możliwość osiągnięcia pełnej, niepodważalnej wiedzy. Zachęca do dystansu wobec dogmatów i tradycyjnie przyjętych poglądów.	W oświeceniu sceptycyzm podsycał krytyczny stosunek do religii i instytucji, zachęcając do samodzielnego myślenia.
Panteizm	Baruch Spinoza	„Etyka” (fragmenty w podręcznikach)	Filozofia utożsamiająca Boga z naturą i wskazująca, że cały świat jest przejawem jednego, boskiego bytu. Wszelkie zjawiska są aspektami tej samej istoty.	W romantyzmie zauważymy fascynację naturą traktowaną jako siła boska i żywa, co jest zbliżone do panteistycznego postrzegania świata. .

Lektury obowiązkowe (podstawa programowa):

• Daniel Naborowski – wybrane wiersze. Naborowski to poeta polskiego baroku (dworzanin na dworach Radziwiłłów), mistrz form krótkich i wyrafinowanej puenty. Jego słynny wiersz „Krótkość żywota” to esencja barokowego motywu vanitas: poeta wylicza przemijanie pór roku, ciała, miłości – wszystko zmierza ku końcowi; życie ludzkie porównuje do teatru („Fraszka cnota – cnota tu znikom[ist]a”), a puentuje stwierdzeniem, że życie to cień i dym. Innym ważnym utworem jest „Na oczy królewny angielskiej” – przykład konceptyzmu: Naborowski buduje cały wiersz wokół paradoksu, że oczy pięknej damy są tak olśniewające, iż „więcej przez nie widzi, kto patrzy z zamkniętymi oczami” (bo widok oślepia). W jego twórczości widać barokowe umiłowanie przeciwieństw: np. w epigramacie „Na toż” (czyli na ten sam temat przemijania) pisze: „Był jazłmużnik – a skąpił; ubogi – a bogaty” – wylicza sprzeczności ludzkiego losu. Język Naborowskiego jest bogaty, ale precyzyjny; operuje antytezą i kontrastem – to typowe dla stylu barokowego, który lubił zestawiać życie–śmierć, piękno–brzydotę, grzech–świętość. Czytając Naborowskiego, widać też wątek religijny: wiersz „Marność” parafrazuje biblijnego Koheleta (Vanitas vanitatum) – „Marność wszystkiego: szaty, pałace, złoto…” – i w konkluzji stwierdza, że jedynie Bóg jest trwały i w Nim pociecha (typowo barokowa eschatologia – kierowanie ku wieczności). Podsumowując, poezja Naborowskiego uczy dostrzegać barokowy styl: zwięzły, lapidarny, a jednocześnie efektowny, i barokowe przesłanie: życie jest krótkie i pełne sprzeczności, zbawienie daje tylko Bóg.
• Jan Andrzej Morsztyn – wybrane wiersze. Morsztyn to czołowy poeta dworski polskiego baroku, znany z poezji miłosnej i brawurowych konceptów. Jego utwory często tłumaczą lub przerabiają wzorce z poezji europejskiej (Marino, Gongora). Przykładowy wiersz: „Do trupa” – liryka miłosna w formie konceptu, w którym poeta porównuje siebie (nieszczęśliwie zakochanego) do trupa. Cały wiersz jest rozwinięciem tej analogii: trup i zakochany są podobni – obaj bladzi, nieruchomi, „w gorącej krwi kąpani” (trup z ran, zakochany z rumieńców), ale puenta wskazuje różnicę: trup jest martwy i nic nie czuje, a zakochany cierpi ból (co czyni jego los gorszym). Ta gra konceptem (rozbudowane porównanie pełne sprzeczności i zaskoczeń) to kwintesencja stylu marinizmu. Inny utwór Morsztyna „Niagara” opisuje wodospad Niagary – tu objawia się barokowa fascynacja egzotyką i grozą natury; opis jest przesadzony, hiperboliczny, by wywołać zachwyt i przerażenie (typo wyraz barokowego „zachwycania przez strach” – podobnie architektura barokowa olśniewa i przytłacza). Wiersze Morsztyna są na ogół błyskotliwe, nasycone erotyką i zmysłowością (np. wiersz „Niestatek”, gdzie wylicza 60 metafor urody kobiet, by stwierdzić, że niestałość serca jest wpisana w naturę – lekki cynizm dworski). Jako lektura, Morsztyn pokazuje dworską odmianę baroku: sztuka dla zabawy formą i dla flirtu, w przeciwieństwie do metafizycznej i religijnej liryki Naborowskiego czy Sępa Szarzyńskiego. W twórczości Morsztyna ważna jest forma – perfekcyjna, rymowana, rytmiczna (to też cecha baroku: kunszt formalny, np. akrostychy, anagramy, czego Morsztyn próbował). Jego utwory raczej nie moralizują, a czarują albo bawią – bo celem poety dworskiego było zabłysnąć talentem przed elitą.
• Mikołaj Sęp-Szarzyński – (omówiony wyżej przy renesansie). Można tu dodać, że choć umarł w 1581 r., styl jego poezji („I nie miłować ciężko, i miłować / Nędzna pociecha…”) zrywa z harmonią i już jest barokowy: poszarpana składnia, gwałtowne emocje – dlatego bywa nazywany „prekursorem polskiego baroku”. Jego przykład pokazuje, że epoki płynnie przechodzą jedna w drugą.
• Jan Chryzostom Pasek – „Pamiętniki” (fragmenty). Pasek, drobny szlachcic-sarmata, spisał około 1690 wspomnienia ze swojego życia (czasy 1655–1688). Pamiętniki Paska to nie tylko dokument epoki, ale także barwna opowieść pełna anegdot i kolorytu szlacheckiego. Część pierwsza opisuje jego udział w wojnach (m.in. potop szwedzki – przeżywany w charakterystyczny sposób: Pasek jako konfederat w służbie hetmana Czarnieckiego, wyprawę do Danii – motyw „Polska odsiecz dla Danii”; także walki z Moskwą i Kozakami). Pasek jako narrator to typowy Sarmata, samochwał i gawędziarz – koloryzuje opowieść, przypisuje sobie bohaterstwo, gawędę okrasza rubasznym humorem. Część druga opisuje życie ziemiańskie Paska po zakończeniu wojaczki – sceny obyczajowe (np. polowania, kłótnie sąsiedzkie, przyjęcia) i cudowne epizody (słynna historia o kazaniu księdza bitnego, który po śmierci ukazuje się jako upiór i straszy – Pasek relacjonuje to z wiarą w duchy, co pokazuje mentalność). Pamiętniki ukazują ideały i wady Sarmatyzmu: z jednej strony patriotyzm, odwaga, religijność (Pasek nienawidzi innowierców, chlubi się wiarą katolicką), swojski humor; z drugiej – ksenofobia, samouwielbienie, skłonność do pieniactwa i pijaństwa. Styl Paska jest barwny, potoczny – dużo dygresji, obrazowych powiedzonek, zdań parataktycznych (ciąg „i… i… i…”), co oddaje żywą mowę. Dzięki temu Pamiętniki czyta się jak gawędę przy ognisku. Pasek nie dba o prawdę historyczną – przechwala się i zmyśla, co samo w sobie jest literacko ciekawe. Jako lektura, Pamiętniki są ważne, bo dokumentują mentalność polskiej szlachty barokowej i styl życia w Rzeczypospolitej szlacheckiej. Później Sienkiewicz czerpał garściami z Paska, tworząc postaci jak Zagłoba. Dla języka polskiego Paskowe wspomnienia są skarbnicą staropolskiej frazeologii i humoru.

 

Najważniejsi twórcy i cechy stylu

W literaturze polskiego baroku wyróżniamy dwa nurty: dworski (Morsztyn, Naborowski, także Jan Andrzej Morsztyn – dandyś, kierowany do arystokracji – dominują w nim finezja formy, erotyka, bawi się konceptem) i ziemiański/sarmacki (Potocki, Pasek – styl bardziej swojski, gawędziarski, z elementem satyry i moralizatorstwa). Ponadto istniał nurt religijny/metafizyczny (dokończenie Baroku) Ponadto istniał nurt religijny/metafizyczny – poezja mistyczna (np. Sebastian Grabowiecki, Maciej Kazimierz Sarbiewski – zwany „chrześcijańskim Horacym”) pełna jest ekstazy i tęsknoty za Bogiem, pokazuje duchową stronę baroku. Z kolei literatura plebejska (typu sowizdrzalskiego) przejawiała się w satyrach i kolędach dziadowskich, często rubasznych, krążących poza oficjalnym obiegiem. Ogólnie styl baroku cechuje przerost formy nad treścią – twórcy lubili popisy stylistyczne: rozbudowane metafory-koncepcje, paradoksy, antytezy, hiperbole. Pojawiały się inwersje (przestawny szyk zdań) i ogromna ilość porównań oraz peryfraz (omówień). W efekcie tekst barokowy bywa trudniejszy w odbiorze, ale też pełen olśniewających pomysłów. Ważną cechą jest kontrast – np. zestawianie sacrum i profanum, piękna i brzydoty. Literatura barokowa lubi malar skoju i zmysłowość – działa na wyobraźnię odbiorcy obrazami (np. w poezji pojawiają się opisy światłocienia, migotania, dynamiczne sceny bitewne). Sarmatyzm odcisnął piętno na stylu polskiego baroku: łączył on przepych z rubasznością – np. mowa szlachecka pełna była makaronizmów (wtrąceń łacińskich) i emfazy, co widać w Pamiętnikach Paska. Podsumowując, barok to epoka niejednorodna: duch pokuty i mistycyzmu współistnieje z pogonią za uciechami i ozdobnością. Ta złożoność sprawia, że późniejsze oceny baroku były skrajne – oświecenie go odrzuciło jako „zły gust”, ale romantyzm docenił tajemniczość i emocjonalność (np. u Norwida znajdziemy echa barokowych konceptów). Współcześnie patrzymy na barok jako na czas oryginalności i głębokich przeżyć wewnętrznych, który pozostawił bogatą spuściznę literacką.

Protokół 30% czyli wszystko czyli rzeczy, bez których nie możesz przeklikać dalej