POZYTYWIZM

Pozytywizm (realizm) w Polsce obejmuje lata ok. 1864 (upadek powstania styczniowego) do lat 90. XIX w. Był to okres pracy organicznej i u podstaw – odpowiedź na klęskę romantycznych zrywów. Nazwa pochodzi od filozofii pozytywistycznej Augusta Comte’a, głoszącej kult nauki, pracy i postępu. Pozytywiści odrzucili romantyczne idee mesjanizmu i bohaterstwa indywidualnego na rzecz pragmatyzmu i społecznikostwa: hasła „praca u podstaw” (edukacja ludu przez inteligencję) i „praca organiczna” (wzmacnianie kraju jako organizmu przez rozwój gospodarki, przemysłu, kultury) stały się ich programe​m. Wartością naczelną stała się użyteczność – literatura i sztuka miały służyć rozwiązywaniu realnych problemów społeczeństwa. Scjentyzm (wiara w naukę) i empiryzm zastąpiły romantyczną metafizykę – ceniono postęp technologiczny, rzetelne badania (to czas rozwoju przyrodoznawstwa, historycyzmu, narodzin nowoczesnych dyscyplin jak socjologia). W Polsce szczególnie ważna była problematyka społeczna: po powstaniu kraj był wyniszczony, inteligencja zubożała, chłopi uwłaszczeni potrzebowali edukacji, szerzyła się bieda miejska wśród wyrobników i rodziły antagonizmy (np. kwestia żydowska, bo w miastach sporo Żydów rywalizowało ekonomicznie). Pozytywiści warszawscy (Prus, Świętochowski, Ochorowicz) założyli czasopisma i tam propagowali hasła emancypacji kobiet (równouprawnienie i dostęp do edukacji), asymilacji Żydów (włączenie społeczności żydowskiej do polskiego społeczeństwa) oraz solidaryzmu społecznego (współpraca wszystkich klas dla dobra ogółu. W literaturze nastał okres realizmu – pisarze starali się przedstawiać życie codzienne prawdziwie, analizować problemy, tworzyć psychologicznie wiarygodne postacie. Zapanowała powieść – długi utwór prozatorski, dający pełny obraz społeczeństwa (wzory: Flaubert, Stendhal, Tolstoj, Dickens). W Polsce powieść stała się głównym gatunkiem epoki, bo umożliwiała szeroki opis tła społecznego i przekazywanie idei programowych w przystępny sposób (poprzez losy bohaterów).

Wartości i idee epoki

Kluczowe były praca, nauka, postęp. Pozytywiści wierzyli, że drobnymi krokami – przez podnoszenie oświaty, przedsiębiorczość, reformy społeczne – można odzyskać siłę narodu (bez walki zbrojnej, która po 1863 wydawała się skazana na klęskę). Utylitaryzm – przekonanie, że moralne jest to, co pożyteczne dla ogółu – nadawał ton. Filantropia i działalność społeczna stały się cenne: pomaganie ubogim (ale racjonalne, przez edukację i stworzenie warunków do samopomocy, nie tylko przez jałmużnę). Dużą wagę przywiązywano do ekonomii – rozwój przemysłu, handlu, bogacenie się społeczeństwa (zwłaszcza w zaborze pruskim i rosyjskim to był sposób na zachowanie polskości – uniezależnienie się gospodarcze od zaborcy). W kwestiach światopoglądowych dominował agnostycyzm – odsunięcie spraw wiary na rzecz spraw doczesnych, choć wielu pozytywistów to ludzie wierzący, ale uważali religię za prywatną sprawę. W kulturze ceni się europejskość – Polacy intensywnie podpatrują Zachód (np. nowinki techniczne, idee liberalne). Pojawiają się także zalążki myśli socjalistycznej (działalność Ludwika Waryńskiego, pierwsze protesty robotnicze lat 80.), ale główny nurt pozytywistów raczej popiera liberalizm i stopniowe reformy, nie rewolucję. Emancypacja kobiet – zaczynają powstawać szkoły dla dziewcząt, walczono o dostęp kobiet do uniwersytetów; literacko bohaterki zaczynają pracować (np. panna Joanna w powieści „Emancypantki” Prusa). Asymilacja Żydów – pojawia się w literaturze wątek żydowski, by budzić zrozumienie dla tej mniejszości (np. nowela „Mendel Gdański” Konopnickiej piętnuje antysemityzm). Demokracja i egalitaryzm – idea, że wszyscy ludzie, niezależnie od stanu, mają prawo do szczęścia i nauki (stąd sympatia do chłopów – np. powieść „Placówka” Prusa pokazuje heroizm chłopa broniącego ziemi przed Niemcami). Scjentyzm – przekonanie, że nauki przyrodnicze przyniosą rozwiązania problemów (popularyzowano wiedzę, organizowano odczyty). Ewolucjonizm (Darwinizm społeczny) – wiara, że społeczeństwa rozwijają się jak organizmy; niestety czasem nadużywano tej teorii do usprawiedliwiania eliminacji słabszych (tzw. „struggle for life” – walka o byt – np. u Orzeszkowej niektórzy bohaterowie wierzą, że biedni muszą wymrzeć, bo to prawo natury – takie skrajne poglądy są jednak krytykowane przez autorów). Ogólnie ton epoki jest trzeźwy i praktyczny: hasło „mniej romantyzmu, więcej pracy”.

Lektury obowiązkowe (podstawa programowa)

• Bolesław Prus – „Lalka”, „Z legend dawnego Egiptu”. Bolesław Prus (czyli Aleksander Głowacki) to najwybitniejszy prozaik polskiego pozytywizmu. „Lalka” (1887–89) to jego opus magnum – powieść panoramiczna o społeczeństwie Warszawy lat 1870-77. Jej główny wątek to historia Stanisława Wokulskiego – kupca, który zakochał się w arystokratce Izabeli Łęckiej i próbuje zdobyć jej względy. Wątki miłosne przeplatają się z obrazem przemian społecznych: Wokulski to człowiek „dwóch epok” (w młodości romantyczny powstaniec 1863, potem pozytywista – dorobił się majątku na dostawach wojennych, teraz prowadzi sklep galanteryjny). W powieści zderzają się arystokracja (reprezentowana przez rodzinę Łęckich i ich środowisko – pokazani jako żyjący w próżniactwie i oderwaniu od nowych realiów), mieszczaństwo (Wokulski, kupcy, bogaci Żydzi jak Szlangbaum) oraz plebs i ubodzy (opis Powiśla – dzielnicy nędzy, postaci starego subiekta Rzeckiego i młodego studenta pozbawionego środków). Prus dokonuje w „Lalce” wnikliwej analizy socjologicznej: krytykuje arystokrację za dekadencję i brak patriotyzmu, docenia etos pracy mieszczan, współczuje biedocie, ale jednocześnie pokazuje złożoność problemów (np. nie idealizuje rewolucjonistów – postać rabina Szumana wyraża sceptycyzm co do „naprawiaczy świata”). Tytuł „Lalka” nawiązuje do procesu o lalkę, który stanowi poboczny epizod (Wokulski załatwia laleczkę dla biednej dziewczynki, co symbolicznie kontrastuje z „żywą lalką” – Izabelą, piękną a pustą kobietą, za którą biega). Główne przesłanie powieści to pytanie: czy w społeczeństwie tak rozdartym klasowo i moralnie jest możliwy idealizm i szczęście? Wokulski – idealista w miłości i pozytywista w działaniach (pomaga naukowcom, planuje założyć spółkę do handlu z Chinami, wspiera ubogich) – doznaje klęski: Izabela go odrzuca i drwi, interesy nie przynoszą mu spełnienia duchowego. Kończy w niejasny sposób – prawdopodobnie po nieudanej próbie samobójczej (wysadza zamek w Zasławiu) wyjeżdża anonimowo z kraju. Los Wokulskiego ukazuje starcie marzeń z rzeczywistością i pewien pesymizm epoki: jednostka nie zmieni łatwo społeczeństwa, a jednostka wybitna może zostać zmarnowana (Wokulski to „zmarnowany talent” – inżynier z pasją, który nie mógł się w pełni realizować przez bariery klasowe i mentalne). „Lalka” jest napisana z polotem: narracja jest trzecioosobowa z elementami „pamiętnika starego subiekta” (Ignacego Rzeckiego – weterana ideowca, którego pamiętnik wpleciono jako rozdziały; wnosi to perspektywę romantyczną – Rzecki jest nostalgiczny za dawnymi czasami Napoleona). Styl Prusa to realizm szczegółu – drobiazgowe opisy ulic Warszawy, sklepiku Wokulskiego, ubiorów, potraw, ale też ironia (zwłaszcza w przedstawianiu snobizmu). Język bohaterów jest zindywidualizowany (inaczej mówią arystokraci – styl wyszukany, bon-moty po francusku; inaczej subiekci w sklepie – język potoczny). „Lalka” jest też powieścią psychologiczną – analizy przeżyć Wokulskiego (np. rozdział „O życiu wewnętrznym Stanisława Wokulskiego”) uchodzą za prekursorskie. Dziś „Lalka” jest często uważana za najwybitniejszą polską powieść realistyczną – panoramę społeczeństwa w momencie przełomu (stary świat wartości upada, nowy się rodzi). Drugim utworem Prusa w kanonie jest „Z legend dawnego Egiptu” – to króciutka nowela-parabola: faraon egipski rozmyśla nad sensem dobrego rządzenia, gdy wtem kapłani przyprowadzają mu ciężko chorego niewolnika imieniem Beroes, by faraon doświadczył cudu jego uzdrowienia i przeszedł do historii. Faraon z troską pyta, czy Beroes dobrze żył – dowiaduje się, że tak, cieszył innych i był prawy, zatem stwierdza, że „on już przeszedł do historii – do historii dobrych serc”, odmawia fałszywego cudotwórstwa i pozwala mu umrzeć w spokoju. Nowela ta uczy moralnej prawdy: prawdziwe dobro to ciche czyny człowieka, nie puste efekty dla sławy. W niej widać pozytywistyczne ideały: etos pracy (Beroes budował kanały), skromność, nieuleganie zabobonom. Styl jest stylizowany na przypowieść (dawne czasy, krótka forma z morałem). To przykład, że pozytywiści sięgali też po formy alegoryczne, by przekazać idee – w tym wypadku cenią codziennych bohaterów, nie romantycznych „wielkich” czyniących cuda.
• Eliza Orzeszkowa – „Gloria victis”. Eliza Orzeszkowa była czołową pisarką zaangażowaną – w sw (kontynuacja pozytywizmu) Eliza Orzeszkowa – „Gloria victis”. Orzeszkowa była czołową pisarką pozytywizmu, ale w noweli „Gloria victis” (łac. „Chwała zwyciężonym”, wyd. pośmiertnie w 1910) oddała hołd powstańcom styczniowym – łącząc pozytywistyczny kult pracy z pamięcią romantycznego zrywu. Utwór ma formę legendy: narrator słyszy, jak las i przyroda opowiadają historię młodego dowódcy powstańczego (Marysia i jego towarzyszy), którzy walczyli dzielnie, choć ponieśli klęskę. Przyroda („głosy łąki, drzewa, wiatru”) przechowuje pamięć o ich bohaterstwie, choć ludzie już zapomnieli. Nowela podkreśla, że ofiara powstańców nie była daremna, bo zasłużyli na wieczną chwałę – tytuł „Gloria victis” jest ironiczny: zwyciężonym należy się chwała jak zwycięzcom. Styl utworu jest poetycki, pełen personifikacji (mchy i jałowce snują opowieść) – to nietypowe dla surowego realizmu, raczej przypomina ostatni błysk romantyzmu w prozie pozytywistki. Orzeszkowa tym utworem spaja dwie epoki: pozytywistyczne zrozumienie, że powstanie upadło, z romantycznym szacunkiem dla poświęcenia. W kanonie pozytywizmu Orzeszkowa znana jest też z powieści „Nad Niemnem” (nieobowiązkowa w nowej podstawie, ale ważna dla obrazu powstania 1863 i pracy u podstaw), czy nowel społecznych jak „Dobra pani”, „Mendel Gdański”. Jej styl cechuje rozbudowany opis przyrody, sympatie dla ludu, lekcja patriotyzmu przez codzienny trud.
• Henryk Sienkiewicz – „Potop”. Sienkiewicz, choć należał do pozytywistów, obrał inną drogę: pisał powieści historyczne ku pokrzepieniu serc. „Potop” (1886) to druga część Trylogii, obejmująca lata najazdu szwedzkiego (1655–1660). Główny bohater, Andrzej Kmicic, przechodzi wspaniałą przemianę: z porywczego, lekkomyślnego szlachcica (wręcz zdrajcy kolaborującego ze Szwedami) staje się żarliwym patriotą i bohaterem wojennym broniącym Jasnej Góry i króla. Powieść ma cechy romansu rycerskiego: spektakularne pojedynki, pościgi, wątek miłosny (Kmicic walczy też o odzyskanie czci u ukochanej Oleńki). Sienkiewicz barwnie ożywił historię – jego dialogi stylizowane są na staropolskie, wprowadził autentyczne postacie (Bogusław i Janusz Radziwiłł, Jan Kazimierz) i dramatyczne epizody (oblężenie Częstochowy). „Potop” uczy patriotyzmu: Kmicic symbolizuje odrodzenie wewnętrzne narodu – w chwili próby Polacy potrafią się zjednoczyć i pokonać najeźdźców. Co prawda to historyczny happy end (w realnym pozytywizmie Polski nie ma, ale czytelnik ma czerpać otuchę z minionych zwycięstw). Styl Sienkiewicza jest epicki, gawędziarski (wzorem Paska, którego Pamiętniki znał), bardzo plastyczny – potrafi opisać bitewny chaos i szlacheckie obyczaje z dbałością o szczegół. Przy tym idealizuje przeszłość – „Potop” przemilcza wady sarmatyzmu, skupia się na chwale. Dla czytelników pod zaborami było to celowe – dawało dumę z historii. Sienkiewicz za swoją twórczość (także „Quo vadis”, „Krzyżacy”) otrzymał Nagrodę Nobla (1905). W kanonie mamy „Potop” jako reprezentację tej „pokrzepiającej” literatury pozytywistycznej. Warto wspomnieć, że Sienkiewicz tworzył też nowele o problemach społecznych („Szkice węglem” – o ciemnocie wsi, „Janko Muzykant” – o zmarnowanym talencie chłopskim), ale Trylogia przyniosła mu największą sławę.
• Adam Asnyk – wybrane wiersze. Adam Asnyk był poetą pokolenia „przejściowego”: młody w czasie powstania styczniowego (brał w nim udział), dojrzał w pozytywizmie. Jego poezja godzi ideały obu epok. Słynny wiersz „Do młodych” (1870) to manifest do następnej generacji – Asnyk nawołuje młodych pozytywistów, by śmiało „chwycili promień świata” (postęp, wiedza), ale równocześnie przypomina: „każda epoka ma swe własne cele” i „przyszłości podwaliną jest przeszłość”. Czyli radzi korzystać z nowości, lecz szanować dorobek minionych pokoleń – to głos porozumienia między romantykami a pozytywistami. Styl tego wiersza jest podniosły, retoryczny (apostrofa, liczne imperatywy: „Szukajcie nowych, nieodkrytych dróg…”), pełen wiary w evolution (zawiera metaforę wzrastania budowli – każda generacja kładzie cegłę). Inne wiersze Asnyka często wyrażają smutek po klęsce powstania i zadumę nad nieuchronnością zmian. Np. „Daremne żale” – wzywa starych romantyków, by pogodzili się z tym, że ich czas minął („trzeba z żywymi naprzód iść”), a „kto nie doznał goryczy ni razu, ten nie dozna słodyczy w niebie” – to cytat, który bywa łączony z Asnykiem, choć autorem jest Towiański; Asnyk jednak w podobnym duchu pociesza romantyków, że ich cierpienie ma sens). „Między nami nic nie było” – liryka miłosna Asnyka, bardzo znana, w stylu prostym, czytelnym (mówi o niedoszłym uczuciu, które istniało tylko w marzeniach – typowy motyw niespełnienia). Jego styl łączy klasyczną formę (rym, rytm bardzo regularny – Asnyk był mistrzem formy, zwanego „polskim Horacym”) z nowoczesną problematyką. Pisał też wiersze refleksyjne o przyrodzie gór (cykl „W Tatrach” – np. „Ulewa”, gdzie opis tatrzańskiej burzy łączy się z filozoficzną refleksją o żywiołach). Podsumowując, Asnyk to pomost romantyzmu i pozytywizmu: głosi zgodę pokoleń i postęp bez rewolucji. Jego język jest komunikatywny, pełen harmonii – co zapowiada estetykę klasyczną Młodej Polski (Staff przyzna, że uczył się od Asnyka).
• Fiodor Dostojewski – „Zbrodnia i kara”. Choć to powieść rosyjska (1866), w kanonie polskim pojawia się jako reprezentacja światowego realizmu psychologicznego. „Zbrodnia i kara” przedstawia losy Rodiona Raskolnikowa – studenta w Petersburgu, który z biedy i przekonania o własnej niezwykłości postanawia zabić lichwiarkę i zabiera jej pieniądze. Dokonuje morderstwa (przy okazji zabija też niewinną świadkinię – siostrę lichwiarki), po czym przeżywa straszliwe męki psychiczne targany wyrzutami sumienia. Ostatecznie przyznaje się do winy pod wpływem miłości i wiary – pomaga mu w tym Sonia, młoda prostytutka o anielskim sercu, która skłania go do pokuty i czyta mu ewangelię o wskrzeszeniu Łazarza. „Zbrodnia i kara” to głęboka analiza psychologii zbrodniarza i moralitet: Dostojewski bada ideę, czy człowiek ma prawo stać „ponad” prawem moralnym. Raskolnikow początkowo uważa się za „nadczłowieka” w stylu Napoleona (uważa, że są ludzie geniusze, którym wolno więcej – to jego „teoria ludzi wyjątkowych”). Jednak po dokonaniu zbrodni popada w obłędny lęk i izolację – sumienie i miłość zwyciężają jego nihilistyczne idee. Powieść ukazuje nędzę społeczną Petersburga (obrazy melin, zdeprawowanych rodzin Marmieładowa) i równocześnie duchowość – bohater odkrywa, że bez moralności i Boga człowiek ginie wewnętrznie. Styl Dostojewskiego cechuje napięcie dramatyczne, monologi wewnętrzne, realizm szczegółu (duszne mieszkanie lichwiarki, upał Petersburga), ale i symbolika (scena snu Raskolnikowa o zakatowanym koniu – symbol niewinnej ofiary). To powieść ciężka emocjonalnie, ale pouczająca: głosi, że nie ma zbrodni bez kary – kara Raskolnikowa to głównie cierpienie wewnętrzne i konieczność odkupienia win (kończy się jego wyrokiem na Sybir i zapowiedzią duchowego odrodzenia pod wpływem Sonii). Obecność „Zbrodni i kary” w spisie lektur ma poszerzyć horyzont – uświadomić, że pozytywistyczny realizm potrafił też wniknąć w głąb duszy zbrodniarza i dotknąć problemów uniwersalnych (dobro i zło, wina i odkupienie). Powieść ta wpłynęła na wielu pisarzy kolejnych epok (Kafka, Camus).

Najważniejsi twórcy i cechy stylu (podsumowanie pozytywizmu)

W literaturze polskiej pozytywizmu dominowali prozaicy i noweliści: Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa, Henryk Sienkiewicz, Maria Konopnicka (autorka przejmujących nowel: „Mendel Gdański”, „Nasza szkapa” – o ubóstwie miejskim, oraz wierszy patriotycznych jak „Rota”), Józef Ignacy Kraszewski (płodny powieściopisarz, także historyczny), Aleksander Świętochowski (publicysta), Gabriela Zapolska (dramatopisarka realistyczna, „Moralność pani Dulskiej” – już Młoda Polska). Gatunkami wiodącymi były: powieść realistyczna (wielo wątkowa, panoramiczna, z wszechwiedzącym narratorem i szczegółowym tłem społecznym), nowela (krótki utwór prozą o wyrazistej puencie – idealny do przedstawiania jednej kwestii społecznej, np. „Kamizelka” Prusa, „Katarynka” Prusa, „Dym” Konopnickiej), obrazek (miniatura prozatorska, czysto opisowa, np. „Obrazki więzienne” Przybyszewskiej). W poezji pozytywizm nie był tak świetny jak romantyzm, ale mieliśmy Asnyka i Konopnicką (jej wiersze jak „Contra spem spero” – „wbrew nadziei mam nadzieję” – wyrażają upór i wiarę mimo ciężkich czasów). Styl pozytywistyczny cechuje realizm: narrator często jest trzecioosobowy, wszechwiedzący, starający się obiektywnie oddać rzeczywistość (choć oczywiście z ukrytą tendencją dydaktyczną). Język stał się prostszy, potoczny w dialogach (próba oddania mowy zwykłych ludzi – np. dialektyzacja chłopskiej mowy u Sienkiewicza, rosyjskie wtrącenia gdy mówią urzędnicy carscy). Opisy są drobiazgowe, ale nie dla ozdoby – służą wiarygodności (np. w „Lalce” opis wystroju mieszkania Łęckich ujawnia ich upadek finansowy – puste witryny po sprzedanych sprzętach). Bardzo rozwinięta jest narracja psychologiczna – pisarze wnikają w motywacje postaci (np. monologi wewnętrzne Raskolnikowa, analizowanie uczuć Izabeli Łęckiej czy Wokulskiego). Brak tu fantastyki – świat przedstawiony ma logiczne związki przyczynowo-skutkowe. Tematy są „przyziemne”: pieniądze, ubóstwo, nierówności społeczne, konflikt pokoleń, emancypacja, praca, wynalazki (np. w „Lalce” pojawia się kwestia budowy maszyny latającej – nowinki!). Mniej jest bezpośrednich zwrotów do czytelnika (jak były u romantyków) – choć np. Prus czasem puszcza oko (jego narrator bywa ironiczny, komentuje np. na końcu „Lalki” zachowanie Izabeli – ale zwykle w sposób zdystansowany). Pozytywiści tworzyli literaturę tendencyjną – to znaczy podporządkowaną idei wychowawczej, ale starali się, by ta idea wynikała z fabuły, a nie była wygłoszona wprost (stąd np. tragiczne losy bohaterów nowel miały wzbudzić współczucie i skłonić do zmian społecznych). W efekcie styl bywał czasem nieco publicystyczny (np. długie dyskusje w „Nad Niemnem” o pracy, w „Placówce” o patriotyzmie gospodarczym), co późniejsi krytycy nazywali „tendencyjnością”. Jednak najlepsi pisarze (Prus, Dostojewski) przezwyciężyli tę sztywność, tworząc dzieła uniwersalne.

Podsumowując pozytywizm: była to epoka pracy organicznej, realizmu i budzenia świadomości społecznej. Literacko dała Polsce powieść jako gatunek dominujący oraz wiele znakomitych nowel. Uformowała też polskie myślenie pragmatyczne: zamiast rzucać się z szablą, najpierw się wykształć i wzmocnij naród pracą – to przesłanie pozytywistów. Choć w końcu wiek XIX przyniósł zmęczenie „szarą rzeczywistością” i wschód nowej epoki – Młodej Polski – to pozytywizm spełnił ogromną rolę w modernizacji polskiego społeczeństwa, a jego literatura do dziś uczy empatii i odpowiedzialności.

 

Protokół 30% czyli wszystko czyli rzeczy, bez których nie możesz przeklikać dalej

Pozytywizm to epoka literacka datowana od upadku powstania styczniowego w 1864 roku do około lat 90. XIX wieku. Cechowała ją zmiana postawy Polaków po klęsce zrywu narodowego: zamiast romantycznego mesjanizmu i walki zbrojnej promowano pracę organiczną, edukację i postęp jako drogę do wzmocnienia społeczeństwa! Dominantą ideową epoki była wiara w naukę, rozum i praktyczne działania na rzecz poprawy bytu ogółu. Literaturę pozytywizmu cechuje realizm w przedstawianiu rzeczywistości oraz podejmowanie aktualnych problemów społecznych.

Fundamentalne pojęcia i hasła

Pojęcie	Definicja
Praca u podstaw	Idea szerzenia oświaty oraz poprawy warunków życia najbiedniejszych warstw społecznych, aby przeciwdziałać wynarodowieniu i ubóstwu. Inteligencja miała obowiązek edukować lud i działać na rzecz podniesienia poziomu cywilizacyjnego na wsi i w miastach.
Praca organiczna	Koncepcja społeczeństwa jako jednego organizmu, w którym wszystkie klasy współpracują dla wspólnego dobra. Oznaczała rozwijanie gospodarki, przemysłu i kultury, aby wzmacniać naród w warunkach braku niepodległego państwa.
Emancypacja kobiet	Dążenie do równouprawnienia i zwiększenia dostępu kobiet do edukacji, pracy oraz udziału w życiu publicznym. Literatura pozytywizmu często ukazywała trudną sytuację kobiety (pozbawionej środków do życia czy samodzielności) i promowała potrzebę zmian.
Asymilacja Żydów	Program włączania społeczności żydowskiej w główny nurt życia narodowego, sprzeciw wobec antysemityzmu. Pozytywiści uważali, że Żydzi powinni uczestniczyć w budowaniu wspólnej tożsamości obywatelskiej w Polsce.
Scjentyzm	Światopogląd oparty na wierze w naukę i empirię. Zakładano, że postęp naukowy i techniczny przyczyni się do poprawy bytu społecznego. Często łączono to z ewolucjonizmem (rozwój społeczeństwa stopniowo) i utylitaryzmem (literatura i działania jednostki powinny służyć praktycznemu pożytkowi).