MŁODA POLSKA

Młoda Polska (ok. 1890–1918), zwana też polskim modernizmem, to epoka buntu przeciw pozytywistycznej trzeźwości na rzecz sztuki, intuicji i metafizyki. Jej nazwa nawiązuje do analogicznych ruchów w Europie (Młode Niemcy, Młoda Skandynawia) – to pokolenie „młodych” pragnących duchowego preobrażenia.. Moderniści odrzucili hasło utylitaryzmu: sztuka nie miała już „uczyć i wychowywać”, lecz wyrażać wewnętrzne przeżycia artysty („sztuka dla sztuki” głosili). Często dominował pesymizm i dekadentyzm – przeświadczenie o kryzysie wartości moralnych, upadku kultury i kresie cywilizacji końca XIX w. (tzw. fin de siècle). Mówiono o „chorobie wieku” – objawiającej się apatią, znudzeniem, brakiem celu (dekadenci wzdychali: „świat nie ma sensu, nic nie warto”). Równocześnie pojawiły się prądy chcące odrodzić człowieka: symbolizm (wiara, że przez symbol – mglisty znak – da się dotknąć tajemnic bytu), impresjonizm (chęć uchwycenia ulotnych wrażeń, nastrojów), ekspresjonizm (krzyk buntu, wyrażenie skrajnych emocji), neoromantyzm (powrót do romantycznych tematów: miłość, bunt, mistycyz​m. W Polsce Młoda Polska cechuje się zarówno skrajnym indywidualizmem artystów, jak i – pod koniec – odrodzeniem tematów narodowych (zbliża się 1918, twórcy znów podejmują idee patriotyczne, np. „Wesele” Wyspiańskiego to rozrachunek z narodem). Filozoficznie epokę inspirowali: Arthur Schopenhauer (świat jako cierpienie, ucieczka w nirwanę – stąd dekadentyzm), Friedrich Nietzsche (kult nadczłowieka, siły życiowej – stąd fascynacja aktywizmem u niektórych), Henri Bergson (intuicja i pęd życiowy – élan vital – źródłem twórczości), Sigmund Freud (podświadomość, sny – choć w literaturze polskiej to bardziej międzywojnie rozwinie). Estetyka Młodej Polski ceni to, co nastrojowe, sugestywne, niezwykłe – stąd dzieła pełne symboli, synestezji (mieszania zmysłów w opisie), odwołań do mitów i snów.

Wartości i idee epoki

„Sztuka jest najważniejsza” – postawa estetyzmu i sztuki dla sztuki (dzieło nie musi służyć społeczeństwu; samo piękno jest celem). Rozwija się kult artysty jako kogoś wyjątkowego, stojącego ponad mieszczańską moralnością. Stąd styl życia cyganerii: artyści (jak Przybyszewski w Krakowie) prowokują strojem, obyczajem, głoszą „iż życiem swym, nie tylko pracą twórczą, artysta ma tworzyć dzieło sztuki”. Dekadentyzm – poczucie schyłku: hasło „et la vie est une fardeau” (życie jako ciężar) i popularny wiersz Kazimierza Tetmajera „Koniec wieku XIX”, gdzie podmiot pyta co mu pozostało – wiedza? ironia? modlitwa? i każdą odpowiedź odrzuca jako daremną – puenta „zwątpić – iść precz” oddaje nastrój rezygnac​ji. Jednak nie wszyscy byli dekadentami: pojawia się też „chłopomania” – fascynacja witalnością ludu wiejskiego, poszukiwanie odnowy sił narodu na wsi (artystów ciągnęło do podkrakowskich Bronowic – stąd „Wesele” Wyspiańskiego o ożenku inteligenta z chłopką). Neoromantyzm – powrót do ludowości i mistycyzmu: odżywa wiara w duchy, idee mesjanistyczne (np. Wyspiański w „Wyzwoleniu” znów szuka Mesjasza-nadczłowieka, a w „Weselu” pojawiają się widma jak w „Dziadach”). Impresjonizm – chęć uchwycenia ulotnej chwili: w liryce Staffa czy Tetmajera liczą się wrażenia: gra świateł, kolorów, dźwięków (Tetmajer „Melodia mgieł nocnych” – opis tańca mgieł nad stawem, Staff „Deszcz jesienny” – impresja deszczowego nastroju). Symbolizm – przekonanie, że tylko symbolem da się wyrazić to, co niewyrażalne (np. kasztanowiec z „Dies irae” Kasprowicza symbolizuje Boga-obojętność; „Wesele” Wyspiańskiego pełne jest symboli narodowych: złoty róg – duch walki, chochoł – marazm). Kult natury – ale nie pozytywistycznie przyrody użytkowej, tylko natury jako żywego bytu, mogącego być ucieczką przed cywilizacją (stąd twórczość „panegiryczna” o Tatrach: u Tetmajera góry to świętość i azyl duchowy). Franciszkanizm – nurt inspirowany św. Franciszkiem z Asyżu: afirmacja prostego życia, miłości do przyrody i ludzi (Jan Kasprowicz po okresie buntu w „Hymnach” przeszedł do liryki franciszkańskiej – np. „Kantyk św. Franciszka”; Leopold Staff w młodości także pisał łagodnie o przyrodzie i Bogu). Katastrofizm pokoleniowy – u niektórych poetów (Kasprowicz w „Hymnach”, Przybyszewski w prozie) poczucie, że nadchodzi zagłada starego świata (nierzadko z apokaliptycznymi wizjami). Problematyka społeczna – choć „Młoda Polska” odrzucała pozytywistyczną agitację, jednak nie unikała tematu konfliktu klas: najbardziej w dramacie („Wesele” – niemożność porozumienia miast–wieś, „Moralność pani Dulskiej” Zapolskiej – hipokryzja mieszczaństwa). I wreszcie patriotyzm i niepodległość – szczególnie po 1905 nastąpił zwrot ku tematom narodowym: zbliżała się rocznica Grunwaldu (1910) i coraz śmielej budzono świadomość narodową (Wyspiański malował „Polonię”, pisano o Kościuszce, Mickiewiczu itd.).

Lektury obowiązkowe (podstawa programowa)

• Stanisław Wyspiański – „Wesele”. „Wesele” (1901) to dramat narodowy modernizmu, autorstwa Stanisława Wyspiańskiego – poety, malarza, inscenizatora (nazywany „czwartym wieszczem”). Punkt wyjścia stanowi autentyczne wesele poety Lucjana Rydla z chłopką Jadwigą Mikołajczykówną w Bronowicach pod Krakowem (Wyspiański sam brał w nim udział). W dramacie Pan Młody i Panna Młoda są wzorowani na tej parze, a wśród bohaterów znajdziemy całą galerię postaci z życia: Gospodarz (wzorowany na Włodzimierzu Tetmajerze, malarzu żonatym z chłopką – przyrodnią siostrą Panny Młodej), Poeta (wzorowany na Kazimierzu Przerwie-Tetmajerze), Dziennikarz (Rudolf Starzewski z „Czasu”), Radczyni (Antonina Domańska, pisarka), Czepiec (bronowicki chłop), Klimina, Jasiek, etc. Akt I przedstawia realistycznie przebieg wesela – rozmowy między gośćmi z miasta i ze wsi. Okazuje się, że jest między nimi przepaść: inteligencja bawi się ludowością, ale naprawdę nie rozumie chłopów. Słynny dialog Dziennikarza z Czepcem: Czepiec pyta o politykę (czy wie, co w świecie – o wojnie w Chinach), Dziennikarz zbywa go stereotypem: „Cóż tam, Panie, w polityce? Chińczyki trzymają się mocno! A, mocium Panie, nasza chłopska polityka…” – pokazuje, że chłop (Czepiec) jest ciekawy świata, a inteligent jest protekcjonalny. Inny dialog: Radczyni z Kliminą – Radczyni zachwyca się przyrodą, pyta o czarownice; Klimina rezolutnie o kwestiach gospodarskich – nie ma wspólnego języka. Akt II – fantastyczny: na wesele przybywają Widma – postacie symboliczne, ukazujące się poszczególnym osobom, odzwierciedlające ich myśli i polskie mity. I tak Poecie ukazuje się Rycerz (duch Zawiszy Czarnego) – symbol niespełnionych marzeń o wielkiej poezji patriotycznej; Dziennikarzowi – Stańczyk (błazen królewski, symbol mądrości politycznej i ironicznego sumienia narodu) wręcza mu kaduceusz błazeński – Dziennikarz czuje się napiętnowany za konserwatyzm i bierność; Gospodarzowi – Wernyhora (legendarna postać wieszcza ukraińskiego, proroka powstania) – powierza mu złoty róg i misję zwołania chłopów do walki; Pannie Młodej ukazuje się Widmo jej byłego kochanka (to nawiązanie do romantycznej „Romantyczności” Mickiewicza – symbolizuje tęsknotę za prawdziwym uczuciem, bo małżeństwo mieszane to mezalians raczej pozbawiony miłości głębokiej); Dziadowi (wiejski starzec) ukazuje się Upiór (Jakub Szela – przywódca rabacji galicyjskiej 1846) – przypomnienie krwawej waśni panów i chłopów. Te wszystkie zjawy są symbolami problemów narodowych: brak jedności, rozdźwięk między elitą a ludem, mitomania i wspominanie dawnych bohaterów zamiast czynu. Akt III – dramat finałowy: Gospodarz… zasnął (zlekceważył misję), przekazuje obowiązek Jaśkowi – każe mu na koniu objechać okolicę i wezwać chłopów do powstania, dając mu złoty róg Wernyhory. Jasiek jednak podczas jazdy gubi róg, bo schyla się po czapkę z pawich piór (symbol próżności i materializmu – zgubił sprawę narodową przez głupstwo). W efekcie powstanie nie dochodzi do skutku: pod chatą czeka gromada chłopów z kosami, ale nie wiedzą, co robić bez sygnału rogu. Wchodzi Chochoł (słomiana kukła okrywająca krzak róży na zimę) i zaczyna grać – wówczas wszyscy goście weselni, jak i przybyli chłopi, wpadają w trans: tańczą zaczarowani w kole, w milczeniu – to słynny „Chochołowy taniec”, symbol marazmu, uśpienia narodu. Dramat kończy się obrazem tego tańca, z ironicznym okrzykiem Chochoła: „Miałeś chamie złoty róg… ostał ci się jeno sznur” (bo Jasiek znalazł tylko sznurek od rogu na ziemi) – to gorzka puenta: szansa została zmarnowana. „Wesele” diagnozuje, że Polacy na przełomie wieków są zbyt podzieleni i pogrążeni w „chocholim tańcu”, by odzyskać niepodległość – co w 1901 brzmiało pesymistycznie, choć 17 lat później historia dała inny finał. Dramat Wyspiańskiego jest napisany mistrzowsko: język stylizowany na gwarę i potoczność (dialogi realistyczne) przeplata się z językiem poetyckim (sceny fantastyczne pełne symboli i aluzji historycznych). Sztuka zawiera bogatą symbolikę narodową: Złoty róg (wezwanie do walki), czapka z pawich piór (próżność), Chochoł (uśpiona siła narodu, ale może na wiosnę rozkwitnie? – są różne interpretacje). Wyspiański w „Weselu” zadał dramatyczne pytanie: co zrobimy z naszą wolnością, jeśli w ogóle ją zdobędziemy, skoro brak nam jedności? – to pytanie do dziś nie straciło aktualności. Utwór jest arcydziełem polskiego dramatu, łączącym tradycję (naśladuje formułę „Dziadów” – ludowe wesele + zjawy) z krytycyzmem młodopolskim i nowatorską formą sceniczną (inscenizacja „Wesela” to zawsze wydarzenie – barwne stroje krakowskie, chocholi taniec).
• Władysław Stanisław Reymont – „Chłopi” (tom I – Jesień). Reymont pisał „Chłopów” w latach 1899–1908; to powieść czterotomowa (Jesień, Zima, Wiosna, Lato), za którą otrzymał Nagrodę Nobla (1924). Ukazuje ona życie zbiorowości wiejskiej we wsi Lipce pod koniec XIX wieku, w cyklu czterech pór roku. Tom „Jesień” wprowadza główne wątki: bogaty, stary gospodarz Maciej Boryna (właściciel największego gospodarstwa) postanawia ożenić się po raz trzeci – z młodą i piękną Jagną, córką Dominikowej (wdowy). Ma to podłoże ekonomiczne – Jagna wniesie ziemię w posagu, a Dominikowa liczy na zapewnienie córce bytu. Jagna jednak jest duszą artystyczną, zmysłową i nie kocha starego Boryny; za to romansuje z jego synem Antkiem (żonatym już z Hanką). Konflikt pokoleń i namiętności wisi w powietrzu. Na tle tych dramatów osobistych Reymont maluje bogaty obraz obyczajów: wiejskie wesele Boryny i Jagny, ciężką pracę w polu (orzanie, wykopki – naturalistycznie pokazany wysiłek chłopów), wiejskie konflikty (spór o las z dworem – chłopi buntują się, by móc zbierać chrust, co kończy się bitką z policją carską i aresztowaniami). „Chłopi” są epopeją wsi: Reymont pokazuje pełny przekrój społeczności – od najbogatszych (Boryna) po najbiedniejszych komorników (np. bydlęcy Kuba Socha), opisuje wierzenia (obrzędy, zabobony, np. święto zaduszne, kiedy Jagusia widzi duchy – znów elementy „dziadów”), rytuały (wesele, odpust w kościele, jarmark w Tymowie). Język powieści jest stylizowany na gwarę: narrator trzecioosobowy używa zwrotów potocznych, buduje zdania naśladujące składnię chłopską; dialogi są wręcz gwarowe. Barwność języka i plastyczność opisów (np. przyrody – wschód słońca nad polami, jesienny las) sprawia, że „Chłopi” to majstersztyk realizmu i impresjonizmu zarazem. Reymont nie idealizuje chłopów: pokazuje ich brutalność (bójki, pijaństwo), zmysłowość (sceny erotycznej fascynacji Jagny i Antka pod jaworem), ale i zakorzenienie w naturze: życie Lipiec wyznacza cykl przyrody i kalendarz religijny. „Chłopi” mają cechy modernistyczne: silny element naturalizmu (człowiek poddany biologii – popędy, głód ziemi; Jagna trochę jak „femme fatale” – kobieta kusząca, niszcząca spokój społeczności), a jednocześnie symbolizmu (np. scena śmierci Boryny w polu na wiosnę: umierający Maciej czuje jakby wzrastał w ziemię – symbol zespolenia chłopa z ziemią). Powieść podkreśla wartość tradycji i ziemi jako fundamentu polskości – w okresie zaborów to również była forma patriotyzmu (chłopi przedstawieni jako nosiciele siły narodowej). Dla młodopolskiej publiczności „Chłopi” byli objawieniem: oto chłop został ukazany nie jako komiczny czy niższy stan, ale jako pełnoprawny bohater tragiczny i epicki. W kontekście lektur szkolnych jest obowiązkowy tom I (Jesień), ale warto znać całość: w kolejnych tomach Antek za pobicie ojca idzie do więzienia, Maciej Boryna ginie walcząc o prawo do lasu, Jagna zostaje wyklęta przez społeczność (sąd nad Jagną w finale – zostaje wywieziona na wozie z wsi jako grzesznica), Antek przejmuje gospodarstwo – dokonuje się cykl pokoleniowy. Reymont stworzył w ten sposób swoistą chłopską epopeję narodową XX wieku.
• Stefan Żeromski – „Przedwiośnie”. „Przedwiośnie” (1924) to już powieść z okresu międzywojennego, ale często omawiana jako dopełnienie epoki Młodej Polski (Żeromski to przełom epok). Przedwiośnie opisuje losy Cezarego Baryki – młodego Polaka wychowanego w Baku (Rosja) – który po rewolucji i wojnie wraca do odrodzonej Polski i szuka dla siebie miejsca. Powieść porusza problem budowy niepodległej ojczyzny i wyboru drogi: czy rewolucja społeczna (komunizm?), czy ewolucyjne reformy? Tytuł symbolizuje stan kraju: przedwiośnie – czas niepewny, brudny, ale zapowiadający wiosnę (Polska w przedwiośniu niepodległości – jeszcze chaos i bieda, lecz nadzieja na rozkwit). Utwór składa się z trzech części: „Szklane domy”, „Nawłoć”, „Wiatr od wschodu”. W pierwszej części ojciec Cezarego – Seweryn Baryka – opowiada mu w drodze do Polski wizję szklanych domów: mitycznych budowli z szklanych cegieł, czystych, jasnych, gdzie ludzie żyją dostatnio. Ta opowieść (rzekomo projekt inżyniera polskiego) symbolizuje utopię odrodzonej Polski, za którą tęsknili emigranci – kraj sprawiedliwości i nowoczesności. Gdy Cezary dociera do Polski, okazuje się to mrzonką: w rzeczywistości jest nędza powojennej Warszawy. Część druga („Nawłoć”) przedstawia dwór w Nawłoci, gdzie Cezary gości u swojego przyjaciela Hipolita. Tam przeżywa romanse (z Laurą Kościeniecką – mężatką, i Wandą Okszyńską – panną), ale też obserwuje próżniacze życie ziemiaństwa. Jest rozdarty: z jednej strony wdzięczny za gościnę, z drugiej – oburzony kontrastem między zabawami państwa a skrajną biedą chłopów we wsi Chłodek (obraz nędzy tych chłopów w powieści porusza Cezarego). Trzecia część („Wiatr od wschodu”) ukazuje Barykę w Warszawie: podejmuje pracę, styka się z ideami rewolucyjnymi (spotyka komunistów agitujących robotników – tytułowy „wiatr od wschodu”, czyli zagrożenie bolszewizmem). Cezary wdaje się też w spór polityczny ze Szymonem Gajowcem (dawnym znajomym jego ojca, który stał się urzędnikiem rządowym). Gajowiec reprezentuje obóz umiarkowany – reformy i odbudowa państwa krok po kroku (on wierzył w „szklane domy” jako metaforę pracy organicznej). Natomiast komunista Lulek wciąga Cezarego w kręgi rewolucyjne, wskazując że państwo polskie krzywdzi biedotę. Powieść kończy słynna otwarta scena: Cezary idzie na czele manifestacji robotników i chłopów na Belweder (siedzibę Piłsudskiego) – maszeruje „pośród i na czele” tłumu, bez jasno określonego programu, ale z buntem w sercu. Finał jest otwarty: czy dojdzie do starcia? co zrobi Cezary? – Żeromski świadomie zostawił to bez odpowiedzi, by skłonić do refleksji. Główny konflikt w „Przedwiośniu” to idealizm vs rzeczywistość, rewolucja vs ewolucja. Cezary to „człowiek pomiędzy” – przeniknięty rewolucyjnymi hasłami (bo widział okropności nierówności), a zarazem patriota (walczył w 1920 w wojnie polsko-bolszewickiej, co opisała powieść). Jest zagubiony w pluralistycznej II RP. Powieść ostrzega przed społecznym wybuchem, jeśli państwo nie rozwiąże sprawy chłopskiej i robotniczej. Styl Żeromskiego w „Przedwiośniu” łączy realizm (dosadne sceny: opis trupów grzebanych w Baku, banda bolszewicka grabieżcza, bieda w Chłodku) z publicystyką – liczne dyskusje ideowe (monologi Gajowca o historii Polski, spory Cezarego z Laurą o sens walki). Język bywa też emocjonalny, ekspresyjny (zwłaszcza w scenach tragicznych – np. śmierci matki Cezarego). „Przedwiośnie” było ostatnią powieścią Żeromskiego – to jego testament ideowy: pytanie o przyszłość Polski. W kanonie znajduje się jako lektura z XX-lecia, ale jest też kresem epoki modernizmu (wciąż widać w nim młodopolski etos inteligencki i niezgodę na krzywdę).
• Stefan Żeromski – „Rozdziobią nas kruki, wrony…” (opcjonalnie). Warto wspomnieć także nowelę „Rozdziobią nas kruki, wrony…” (1895) – to utwór o powstaniu styczniowym, niezwykle wstrząsający: pokazuje poległego powstańca, którego ciało na polu jest rozszarpywane przez ptaki i okradane przez chłopa. Symbolizuje klęskę romantycznych zrywów i przepaść między szlachtą a ludem. Ta naturalistyczna scena (kruki wydziobujące wnętrzności) miała wstrząsnąć sumieniem Polaków: bez jedności narodowej powstania kończą się tak okrutnie. Utwór ten – choć ma zaledwie kilka stron – często przypomina się obok „Przedwiośnia”, by pokazać drogę Żeromskiego od pesymizmu rozbiorowego do nadziei i niepokoju w niepodległej Polsce.

Najważniejsi twórcy i cechy stylu

Modernizm polski to plejada poetów: Kazimierz Przerwa-Tetmajer (poeta dekadent – „Kończy się wiek XIX”, erotyki, wiersze tatrzańskie; także proza: „Na skalnym Podhalu”), Jan Kasprowicz (początkowo naturalistyczne „Sonety z chałupy” – o nędzy wsi, potem zbuntowane „Hymny” – np. „Dies irae” z wizją Boga karzącego świat, a w końcu liryka franciszkańska – „Przeprosiny Boga”), Leopold Staff (w młodości impresjonista i dekadent – „Deszcz jesienny”, wyznawca hartu ducha – „Kowal”, potem klasyk filozoficznej prostoty), Stanisław Przybyszewski (skandalista, manifest „Confiteor” – wyznanie wiary w sztukę absolutną; proza „Dzieci szatana” – motywy demoniczne). W dramacie: Stanisław Wyspiański (prócz „Wesela”, symboliczne dramaty „Wyzwolenie”, „Noc listopadowa”, „Akropolis” – wizyjna interpretacja Wawelu), Gabriela Zapolska („Moralność pani Dulskiej” – tragifarsa o obłudzie mieszczan), Jerzy Żuławski (dramat „Eros i Psyche” – wędrówka duszy przez wcielenia). Proza: Władysław Reymont („Chłopi”, wcześniej „Ziemia obiecana” – powieść o Łodzi fabrycznej, brutalny obraz „bawełnianego Eldorado”), Stefan Żeromski (oprócz „Przedwiośnia” – „Ludzie bezdomni” 1900, powieść o społecznym posłannictwie doktora Judyma i jego dramacie osobistym; „Syzyfowe prace” – powieść o rusyfikacji młodzieży, częściowo autobiograficzna), Józef Conrad – polski pisarz piszący po angielsku Joseph Conrad (choć to światowa literatura, warto go znać: „Jądro ciemności” 1899 – nowela o podróży w głąb Konga i ludzkiego zła, „Lord Jim” 1900 – powieść o honorze i utracie honoru marynarza Jima). Styl epoki Młodej Polski cechuje synkretyzm form: np. łączenie liryzmu, elementów dramatu i epiki w „Weselu”; nastrojowość, muzyczność języka (poezja impresjonistyczna, rytmy oddające emocje jak w „Dies irae” Kasprowicza – tam szaleńczy rytm i połamana składnia oddają grozę apokalipsy); symbolika i wieloznaczność (utwory symbolistów jak „Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach” Kasprowicza – cztery sonety, gdzie krzak róży i limba w Tatrach symbolizują zmaganie się piękna i śmierci; w dramacie symbole – np. złoty róg, chochoł; w prozie – „Ludzie bezdomni” tytuł symboliczny: bezdomność dosłowna biedoty i duchowa inteligencji). Ekspresjonizm: wyrażenie skrajnych uczuć przez deformację – np. w „Hymnach” Kasprowicza obrazy bestii niszczących świat, w malarstwie – płótna Wojtkiewicza pełne groteski. Naturalizm: nieco przedłużenie pozytywizmu, ale z akcentem na biologizm – np. w „Chłopach” opisy biologii (poród Hanki na polu, zwierzęce instynkty). Dialekty i stylizacja ludowa: język chłopski wszedł do literatury na poważnie (Reymont, młodopolscy piewcy wsi); także elementy stylu biblijnego i archaizacji (Wyspiański w „Wyzwoleniu” używa stylu wzniosłego jak „Wielka Improwizacja”; Kasprowicz stylizuje „Hymn Św. Franciszka” na pieśń średniowieczną). Impresjonistyczny opis: Staff w „Deszczu jesiennym” powtarza „dżdżu dżdżenie”, Tetmajer w „Melodii mgieł nocnych” tworzy „mglisty”, ulotny rytm krótkimi wersami. Dekadencka metaforyka: motywy lilie, cyprysy, jesień, zachód słońca, toksyczna namiętność (np. „Eviva l’arte” Tetmajera – pochwała bohemy, ale w tle motyw wina i „czary goryczy”). Ironia: pojawia się u Staffa (który w przeciwieństwie do Tetmajera na przekór głosi witalizm – „Kowal” nawołuje do kucia serca ze stali), u Wyspiańskiego (ironiczne zderzenie oczekiwań a rzeczywistości w „Weselu”). Ogólnie modernizm czerpie z wielu źródeł – to epoka syntezy sztuk (Wyspiański np. projektował witraże i malował – „Bóg Ojciec – Stań się” w katedrze franciszkanów w Krakowie – malarski odpowiednik poezji symbolistów), literatura przenika się z muzyką (poezja młodopolska pełna odwołań do muzyki Chopina, Wagnera; powstają opery – „Halka” Moniuszki co prawda wcześniejsza, ale w Młodej Polsce Karłowicz czy Paderewski komponują utwory narodowe). Pod koniec epoki następuje zwrot do publicystyki i patriotyzmu – np. „Przedwiośnie” Żeromskiego już traktuje o realiach niepodległej Polski i problemach społecznych, co zapowiada literaturę Dwudziestolecia międzywojennego.

Protokół 30% czyli wszystko czyli rzeczy, bez których nie możesz przeklikać dalej

Młoda Polska (ok. 1890–1918), zwana też modernizmem lub neoromantyzmem, to epoka buntu młodego pokolenia artystów przeciw ideałom pozytywizmu. Jej dominantą ideową był kryzys wartości końca XIX wieku – dominowały nastroje pesymizmu, dekadencji i znużenia życiem. Artyści odwrócili się od scjentycznego realizmu, głosząc potrzebę duchowej odnowy i swobody twórczej: hasłem stała się „sztuka dla sztuki”, a sztandarowe dzieła pełne są symbolizmu i metafizyki. Młodopolanie z jednej strony szukali nowatorstwa, z drugiej nawiązywali do tradycji (stąd nazwa neoromantyzm, podkreślająca powrót do romantycznej wrażliwości). Epoka ta charakteryzuje się indywidualizmem twórców, nierzadko skrajnym estetyzmem i zainteresowaniem sferą przeżyć wewnętrznych.