Rozbicie dzielnicowe – Edukacja czasem

Rozbicie dzielnicowe to okres w historii Polski od 1138 do ok. 1320 roku, gdy kraj rozpadł się na szereg księstw rządzonych przez różnych przedstawicieli dynastii Piastów. Został zapoczątkowany testamentem Bolesława Krzywoustego, który w obawie przed walkami między swoimi synami podzielił państwo na dzielnice. Najstarszy syn (Władysław II) jako tzw. senior otrzymał dzielnicę senioralną z Krakowem i zwierzchnictwo nad braćmi, a młodsi synowie objęli pozostałe prowincje (Śląsk, Mazowsze, Wielkopolskę, ziemię sandomierską). Jednak zamiast stabilności, system ten przyniósł konflikty – ambicje poszczególnych książąt i brak silnej władzy centralnej szybko doprowadziły do walk wewnętrznych.

Rok	Wydarzenie
1138	Śmierć Bolesława Krzywoustego; podział Polski między jego synów (ustawa sukcesyjna – początek rozbicia dzielnicowego).
1146	Wygnanie Władysława II Wygnańca przez braci – załamanie zasady senioratu, władzę w Krakowie przejmuje Bolesław Kędzierzawy.
1241	Najazd Mongołów (Tatarów) – klęska rycerstwa polskiego w bitwie pod Legnicą, śmierć księcia Henryka II Pobożnego.
1226	Sprowadzenie Krzyżaków do ziemi chełmińskiej przez Konrada Mazowieckiego (początek władztwa zakonu krzyżackiego nad Bałtykiem).
1295	Koronacja Przemysła II w Gnieźnie na króla Polski – krótkotrwałe odnowienie godności królewskiej po przerwie.
1300	Koronacja Wacława II (dynastia czeska) na króla Polski – maksymalne zjednoczenie terytoriów, ale pod władzą obcą.
1320	Koronacja Władysława Łokietka na króla – definitywny koniec okresu rozbicia, odtworzenie Królestwa Polskiego pod rządami Piastów.

Już w pierwszym pokoleniu doszło do bratobójczych sporów. Władysław II Wygnaniec, najstarszy syn Krzywoustego, dążył do przejęcia całości władzy i konfliktował się z młodszymi braćmi. W efekcie został pokonany i wygnany z Polski w 1146 r. (stąd jego przydomek). Władzę senioralną przejął wtedy jego brat Bolesław IV Kędzierzawy, a dzielnicę śląską opanowali synowie Władysława Wygnańca. Kolejny senior, Mieszko III Stary, również nie zdołał utrzymać jedności – został wygnany z Krakowa przez koalicję juniorów (w 1177 r. tron krakowski objął najmłodszy syn Krzywoustego, Kazimierz II Sprawiedliwy, choć testament pierwotnie go pomijał). W ten sposób zasada senioratu została złamana po niespełna 40 latach. Od końca XII wieku w Polsce panował de facto stały podział na niezależne księstwa dzielnicowe, rządzone przez różnych Piastowiczów.

Okres rozbicia dzielnicowego przyniósł osłabienie pozycji międzynarodowej Polski i straty terytorialne. Pozbawione silnej władzy centralnej księstwa nie były w stanie skutecznie przeciwstawić się ekspansji sąsiadów. Na zachodzie Marchia Brandenburska zagarnęła ziemię lubuską (okolice dzisiejszej Zielonej Góry) oraz zaczęła wpływać na Pomorze Zachodnie. Na południu Czechy umocniły wpływy na Śląsku – śląscy Piastowie z czasem uznali zwierzchność królów czeskich (część księstw śląskich przeszła pod panowanie Czech w XIII/XIV w.). Także na północy pojawiło się zagrożenie: książę Mazowsza Konrad sprowadził w 1226 r. ** zakon krzyżacki** do walki z pogańskimi Prusami, co z czasem doprowadziło do powstania silnego Państwa Krzyżackiego nad Bałtykiem. Państwo polskie utraciło też bezpośrednią kontrolę nad Pomorzem Gdańskim – wskutek lokalnych konfliktów w 1308 r. Pomorze to zajął zakon krzyżacki. Również wewnętrznie Polska doświadczyła osłabienia militarnego: podzielone księstwa nie potrafiły wspólnie odeprzeć najazdów Mongołów. W latach 1241, 1259 i 1287 ordy tatarskie spustoszyły Małopolskę i Śląsk; w bitwie pod Legnicą (1241) zginął książę Henryk II Pobożny, co przekreśliło nadzieje na zjednoczenie kraju przez silne wówczas księstwo śląskie.

Mimo politycznej dezintegracji, okres rozbicia dzielnicowego nie był czasem całkowitego upadku – paradoksalnie nastąpił wtedy rozwój gospodarczy i kolonizacja na prawie niemieckim. Poszczególni książęta, rywalizując o osadników i dochody, zakładali wiele nowych miast i wsi na prawie magdeburskim. Kwitło górnictwo (szczególnie w Małopolsce – kopalnie soli w Bochni i Wieliczce) i handel lokalny. W XIII w. wykształciło się również silne możnowładztwo oraz coraz bardziej wpływowa grupa rycerstwa i duchowieństwa. Kształtowało się społeczeństwo stanowe – możni i rycerze zaczęli brać udział w wiecach i zjazdach, współdecydować o sprawach swoich dzielnic, co w przyszłości da podwaliny pod sejm i parlamentaryzm.

Przez cały XIII wiek podejmowano próby zjednoczenia królestwa. Szczególną rolę odgrywało tu panowanie w Krakowie, uznawanym za stołeczny gród senioralny. O tron krakowski rywalizowali różni Piastowie: m.in. książęta śląscy z linii Władysława Wygnańca (Henryk Brodaty i jego syn Henryk Pobożny krótkotrwale zjednoczyli Małopolskę, Śląsk i Wielkopolskę przed 1241 r.), później książęta mazowieccy czy wielkopolscy. Próby te często kończyły się niepowodzeniem z powodu nagłych śmierci (jak w przypadku Henryka Pobożnego zabitego przez Tatarów) lub zamętów dynastycznych. W drugiej połowie XIII w. pojawili się jednak książęta, którym udało się zdobyć koronę królewską, choć na krótko. Przemysł II, książe wielkopolski, zjednoczył Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie, a korzystając z wygaszenia niektórych linii Piastów, koronował się na króla Polski w 1295 r. Była to pierwsza koronacja od czasów Bolesława Śmiałego – symboliczny krok ku zjednoczeniu. Przemysł II rządził jednak tylko częścią dawnego państwa (nie władał Małopolską ani Śląskiem), a zaledwie kilka miesięcy po koronacji został zamordowany (1296 r.). Następnie czeski władca z dynastii Przemyślidów, Wacław II, zdobył zwierzchnią władzę nad Małopolską, Wielkopolską i Pomorzem Gdańskim – i również koronował się na króla Polski (1300 r.). Było to kontrowersyjne, bo Wacław II nie był Piastem, ale jego rządy przyniosły pewną stabilizację. Po śmierci Wacława II (1305) i jego syna Wacława III (1306) władza królewska ponownie upadła, lecz pojawiła się szansa dla ostatniego żyjącego Piasta z głównej linii piastowskiej.

Ostatecznie proces rozbicia dzielnicowego zakończył Władysław Łokietek z kujawskiej linii Piastów. Przez lata prowadził on uporczywą walkę o zjednoczenie ziem polskich – początkowo rządził tylko niewielką Kujawą i Małopolską (opanował Kraków w 1306 r.), stopniowo podporządkował sobie także Wielkopolskę (po wygaśnięciu tamtejszej linii Piastów) i inne terytoria. Nie udało mu się odzyskać Śląska ani Pomorza Gdańskiego (Pomorze zajęli Krzyżacy, co stało się zarzewiem długotrwałego konfliktu), ale mimo to zdołał skupić większość ziem piastowskich pod swoją władzą. W 1320 r. arcybiskup gnieźnieński koronował Władysława Łokietka na króla Polski na Wawelu – powszechnie przyjmuje się tę datę jako koniec rozbicia dzielnicowego. Po niemal dwóch stuleciach Polska znów miała jednego monarchę i wróciła do grona królestw.

Następcy Łokietka zjednoczenie umocnili. Jego syn Kazimierz III Wielki (ostatni król z dynastii Piastów, pan. 1333–1370) dopełnił dzieła scalając i modernizując kraj: zawarł pokój z Czechami i Krzyżakami, odzyskał dla Polski część Kujaw i ziemię Dobrzyńską, a zamiast utraconego Pomorza pozyskał nowe tereny na wschodzie (Ruś Halicką). Rozwinął administrację – ujednolicił prawo (statuty wiślicko-piotrowskie), zreformował skarb i system obronny (budowa licznych murowanych zamków – stąd słynne powiedzenie, że „zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną”). W 1364 r. założył w Krakowie pierwszą polską wyższą uczelnię – Akademię Krakowską. Dzięki rządom Kazimierza Wielkiego odbudowane Królestwo Polskie było państwem względnie silnym i ustabilizowanym. Niestety, Kazimierz nie pozostawił męskiego potomka – wraz z jego śmiercią w 1370 r. wygasła dynastia Piastów na tronie Polski. Władzę po nim, zgodnie z wcześniejszymi umowami dynastycznymi, przejęli krewni z węgierskiej linii Andegawenów.