Pieśń o Rolandzie – rycerski epos średniowiecza

„Pieśń o Rolandzie” (La Chanson de Roland) to najsłynniejszy francuski epos rycerski z epoki średniowiecza. Powstał prawdopodobnie na przełomie XI i XII wieku i należy do tzw. chansons de geste – „pieśni o czynach”, czyli poematów celebrujących bohaterskie dokonania legendarnych lub historycznych postaci. Utwór zachował się w rękopisie z ok. 1170 r., a za hipotetycznego autora uważa się skrybę imieniem Turold (wspomniany w ostatnim wersecie). Pieśń o Rolandzie opowiada o wyprawie króla Franków Karola Wielkiego do Hiszpanii i bohaterskiej walce hrabiego Rolanda – siostrzeńca króla – z wrogami chrześcijaństwa. Choć punktem wyjścia jest autentyczne wydarzenie (bitwa w wąwozie Roncevaux w 778 r.), to historia została przetworzona legendarnie: w rzeczywistości tylną straż armii Franków napadli górscy Baskowie, ale w pieśni zastąpiono ich Saracenami (Maurami), nadając konfliktowi wymiar świętej wojny chrześcijaństwa z pogaństwem. Poemat wyolbrzymia znaczenie tej potyczki i czyni z Rolanda wzorcowego rycerza-męczennika, co odzwierciedla ducha epoki krucjat.

Rycerski etos i gatunek eposu

Pieśń o Rolandzie reprezentuje epos rycerski, stąd cechuje ją typowa dla gatunku podniosłość stylu, obecność niezwykłych zdarzeń i wyidealizowanych bohaterów. Utwór składa się z blisko 300 pieśni (tzw. laisse) napisanych wierszem, pierwotnie przeznaczonych do śpiewania przez wędrownych trubadurów i żonglerów. Charakterystyczne cechy eposu rycerskiego, widoczne w Rolandzie, to m.in.:

Bohaterski protagonista i historyczne tło: centralna postać – Roland – jest legendarnym herosem o historycznym rodowodzie (hrabia Marchii Bretońskiej), a wydarzenia osadzono na tle realnej wyprawy wojennej Karola Wielkiego. Fakty historyczne zostały jednak ubarwione elementami fikcyjnymi i cudownymi dla gloryfikacji bohaterów.
Wzorce osobowe i dydaktyzm: utwór pełni funkcję parenetyczną – kreuje idealny wzorzec rycerza chrześcijańskiego oraz dobrego władcy i potępia wzorzec zdrajcy. Służył umacnianiu pożądanych postaw (lojalność, odwaga, pobożność) wśród słuchaczy.
Patos i styl wysoki: styl narracji jest podniosły, obfitujący w patetyczne opisy (zwłaszcza śmierci Rolanda) i apostrofy. Bohaterowie przemawiają wzniosłym językiem, często odwołując się do Boga. Nawet porażka opisana jest w kategoriach chwały i cudowności (np. aniołowie zabierający duszę Rolanda do nieba).
Elementy fantastyczne: w fabule pojawiają się cudowne interwencje – np. archanioł Gabriel czuwa nad Rolandem, a po jego śmierci aniołowie niosą jego duszę do raju. Karol Wielki doznaje proroczych snów i cudów (w jednej wersji legendy słońce cudownie zatrzymało się na niebie, by król mógł pomścić Rolanda). Te niezwykłości podkreślają moralną rangę konfliktu (Bóg sprzyja chrześcijanom).
Szeroki obraz epoki: epos ukazuje życie i obyczaje feudalnego rycerstwa. Znajdziemy tu obrazy średniowiecznego ceremoniału, relacje wasal – senior, opis ekwipunku rycerskiego, sceny bitewne, sąd boży nad zdrajcą itp. Utwór wiernie oddaje ideały i mentalność XI-wiecznej Francji feudalnej.

Główne wątki i przebieg akcji: Rdzeniem fabuły Pieśni o Rolandzie jest opowieść o zdradzie i bohaterskiej śmierci. Po siedmiu latach wojny w Hiszpanii, Karol Wielki zdobywa ostatni bastion Saracenów – Saragossę – zmuszając wrogów do pozornego poddania. Podczas odwrotu frankijska armia dzieli się: główne siły prowadzi Karol, zaś tylna straż (20 tysięcy rycerzy) pod wodzą Rolanda ma zamykać pochód. Spisek zdradziecki: ojczym Rolanda, hrabia Ganelon, w tajemnicy zdradza Franków – z zemsty za wcześniejsze afronty zawiera pakt z saraceńskim królem Marsylem. Ganelon informuje wroga, że łatwo zniszczyć straż tylną, gdyż król z resztą wojsk odejdzie daleko. W wąwozie Roncevaux Saraceni urządzają zasadzkę. Kulminacyjna bitwa: oddział Rolanda zostaje otoczony przez przeważające siły nieprzyjaciela. Roland, choć to sytuacja bez wyjścia, odmawia zadęcia w róg Olifant na alarm – honor nie pozwala mu wzywać pomocy. Woli zginąć, niż narazić imię na hańbę tchórzostwa. Przyjaciel Oliwier błaga go, by zatrąbił, lecz Roland jest dumny i porywczy – uważa, że rycerz powinien wytrwać samodzielnie. Do walki zagrzewa ich arcybiskup Turpin, przypominając, że walczą w obronie wiary. Frankowie biją się dzielnie, lecz kolejno padają. Dopiero umierający Oliwier wyrzuca Rolandowi szaleńczą pychę: jego ambicja doprowadziła towarzyszy do śmierci. Umierający Roland, widząc klęskę, wreszcie trąbi w róg tak potężnie, że pękają mu skronie. Karol Wielki słyszy odległy głos rogu i zawraca armię, lecz jest za daleko – przybywa za późno. Śmierć Rolanda: ciężko ranny Roland próbuje jeszcze zniszczyć swój słynny miecz Durendal, by nie wpadł w ręce pogan. Nie udaje mu się – miecz jest cudowny (w rękojeści zawiera relikwie świętych) i niezniszczalny. Roland czuje nadchodzącą śmierć; wspina się na wzgórze, by umrzeć z twarzą zwróconą ku wrogowi (znak, że umiera jako zwycięzca). Ofiarowuje Bogu swoją rękawicę (gest lennika oddającego się w służbę seniorowi) i modli się o przebaczenie – w tej chwili aniołowie zabierają jego duszę do nieba. Epilog: Karol Wielki dociera na pole bitwy, opłakuje siostrzeńca, po czym z Boską pomocą rozbija wrogów (pokonuje jeszcze poganina Baliganta, który przybył z odsieczą Marsylowi). Ganelon, zdrajca, zostaje za swój czyn ukarany okrutną śmiercią (rozerwany końmi). Pieśń kończy triumf wiary – poganie zostają ochrzczeni lub zgładzeni, dusze męczenników za wiarę idą do raju, a Roland staje się symbolem rycerskiej chwały.

Roland – wzorzec rycerza chrześcijańskiego: Główny bohater został wykreowany na idealnego rycerza epoki feudalnej. Hrabia Roland to siostrzeniec i paladyn Karola Wielkiego – młody, przystojny, waleczny i absolutnie wierny swojemu władcy. Jego portret skupia cechy uznawane za cnoty rycerskie: odwaga, honor, lojalność, pobożność. Roland głęboko wierzy w Boga, każdy bój to dla niego walka w obronie chrześcijaństwa – jak mówi arcybiskup Turpin: „Hańba dla pogan, chwała dla chrześcijan”. W obliczu wroga Roland jest bezlitosny i walczy do końca dla “słodkiej Francji” i swego króla. Honor jest dla niego wartością ważniejszą niż życie – dlatego odrzuca możliwość odwrotu czy wezwania posiłków, nawet gdy rozsądek (uosobiony przez Oliwiera) sugeruje inaczej. To właśnie pycha i brawura Rolanda stanowią jego wadę tragiczną – z jednej strony gwarantują mu miejsce w panteonie herosów (szuka chwały za wszelką cenę), z drugiej prowadzą do zagłady jego oddziału. Po bitwie Roland uświadamia sobie swój błąd; w momencie śmierci jego sumienie zwycięża nad ambicją – przed skonaniem jednak dął w róg, próbując ratować kompanów. Mimo tej skazy charakteru, utwór ukazuje Rolanda jako moralnego zwycięzcę: choć poległ, to nie został pokonany w duchowym sensie. Umarł jak męczennik wiary – Bóg przyjął jego duszę, a imię Rolanda stało się symbolem heroizmu. Dzięki temu Roland idealnie spełnia średniowieczny wzorzec parenetyczny „christianissimus miles” – najwierniejszego rycerza Chrystusa i władcy.

Inne postaci i wartości epoki: Kontrastem dla gwałtownego Rolanda jest Oliwier – jego przyjaciel i towarzysz broni. Oliwier odznacza się rozwagą i męstwem połączonym z rozsądkiem – to on namawia Rolanda do umiaru (by zaalarmować Karola), ale mimo różnicy zdań pozostaje lojalny do końca. Uosabia ideał wiernego druha i mądrego rycerza. Ważną postacią jest Karol Wielki, ukazany jako władca idealny: potężny, mądry, głęboko religijny i sprawiedliwy. Ma białe włosy i długą brodę symbolizujące doświadczenie; jego autorytet pochodzi od Boga (ma nawet wizje i prorocze sny). Karol troszczy się o poddanych i mści ich śmierć – jawi się jako ojciec ojczyzny, „miecz Kościoła” i obrońca wiary. Antywzorem jest natomiast Ganelon – zdrajca. To doświadczony rycerz i wasal króla, ale opanowała go zawiść do pasierba Rolanda. Zdradzając rodaków, Ganelon dopuszcza się najcięższego występku przeciw etosowi rycerskiemu – złamania wierności seniorowi i ojczyźnie. Jego postać ukazuje, iż średniowieczny świat wartości nie wybacza zdrady: Ganelon zostaje surowo ukarany, co ma wymiar moralnej przestrogi. W utworze pojawia się także Turpin, arcybiskup – przykład duchownego-rycerza. Walczy u boku Franków z mieczem w ręku, a jednocześnie udziela sakramentu umierającym i dodaje otuchy duchowej (łącząc posługę religijną z militarną). Na drugim planie mamy też postaci muzułmańskich antagonistów: Marsyl – król Saragossy – to podstępny, zdradliwy władca, który łamie przysięgi (uosobienie „pogańskiego” fałszu), a Emir Baligant reprezentuje potęgę wschodniego imperium pogańskiego (zostaje pokonany w starciu z Karolem). Pojawia się nawet delikatny wątek miłosny: Oda, narzeczona Rolanda, która ginie z rozpaczy po stracie ukochanego – jest przykładem wiernej średniowiecznej damy, dla której śmierć jest lepsza niż życie bez rycerza.

Poniższa tabela podsumowuje kluczowych bohaterów Pieśni o Rolandzie i ich cechy:

Bohater	Rola w utworze	Cechy i znaczenie w eposie
Roland	Hrabia, dowódca tylnej straży; siostrzeniec Karola Wielkiego – główny bohater.	Idealny rycerz chrześcijański: odważny, waleczny, lojalny wobec króla i wiary. Główny obrońca honoru Franków, ale pyszny i nieco porywczy – jego honorowa brawura prowadzi do tragicznej śmierci (wzorzec heroicznego męczennika).
Karol Wielki	Król Franków (Francji); władca imperium chrześcijańskiego.	Mądry i sprawiedliwy monarcha, ideał władcy średniowiecznego. Bardzo pobożny (symbol „wojującego Kościoła”), kochający swoich rycerzy jak ojciec. Jego autorytet sankcjonowany przez Boga (cudy, prorocze sny) – w eposie personifikuje opatrzność Bożą i jedność chrześcijaństwa.
Oliwier	Rycerz frankijski; przyjaciel Rolanda i jeden z 12 paladynów.	Wierny, honorowy i rozważny. Walczy dzielnie, lecz odznacza się rozwagą – reprezentuje rozsądek, który równoważy zapalczywość Rolanda. Ich przyjaźń ukazuje ideał braterstwa broni. Oliwier krytykuje pychę Rolanda, co pokazuje konflikt między honorem a odpowiedzialnością. Ginie u boku towarzysza.
Turpin (archibiskup)	Arcybiskup Reims; walczy wraz z Rolandem.	Archetyp „rycerza Kościoła”. Odważny na polu bitwy, a zarazem duchowy opiekun – przed walką błogosławi rycerzy i przypomina im o walce za wiarę. Umierając, daje ostatnie rozgrzeszenie Rolandowi. Łączy funkcje religijne i militarne, co odzwierciedla zjednoczenie tronu i ołtarza w obronie chrześcijaństwa.
Ganelon	Francuski baron, ojczym Rolanda; zdrajca.	Doświadczony, ale pyszny i zawistny rycerz. Jego zdrada (zmowa z Marsylem) wynika z żądzy zemsty na Rolandzie. Uosabia najcięższy grzech rycerza – zdradę seniora i ojczyzny. Jako antywzorzec pokazuje, że niewierność spotyka zasłużona kara (w finale zostaje stracony przez rozerwanie końmi).
Marsyl	Król Saragossy (muzułmański władca w Hiszpanii).	Główny przeciwnik Karola. Przedstawiony jako okrutny i przebiegły poganin. Pozoruje poddanie się, by zdradą zniszczyć Franków. Reprezentuje siły zła w narracji: wiarę niechrześcijańską i zdradę. Traci rękę w bitwie i umiera (pokazuje triumf sprawiedliwości bożej nad poganinem).
Baligant	Emir Babilonu; sojusznik Marsyla.	Potężny wódz Saracenów z dalekiego Wschodu. Przybywa z armią, by pomścić Marsyla, lecz zostaje pokonany i zabity w pojedynku przez Karola Wielkiego. Jego klęska symbolizuje zwycięstwo chrześcijaństwa nad islamem.
Oda	Narzeczona Rolanda (siostra Oliwiera).	Występuje epizodycznie na końcu. Gdy dowiaduje się o śmierci Rolanda, umiera z rozpaczy. Jej tragiczny koniec podkreśla idealną miłość rycerską – wierność aż po grób – oraz potęguje tragizm losu Rolanda (nie tylko on ginie, ale i ukochana nie przeżyje bez niego).

Pieśń o Rolandzie jest przesycona wartościami epoki feudalnej i ducha krucjat. Najważniejsze z nich to:

Wiara chrześcijańska i pobożność: Fundamentem motywacji bohaterów jest służba Bogu. Frankowie walczą „pro Christianis” – za chrześcijańską wiarę, wznosząc okrzyki „Precz z poganami!”. Przed bitwą modlą się, a w obliczu śmierci Roland i towarzysze żarliwie proszą Boga o zbawienie. Bóg w poemacie stoi po stronie Franków – stąd cudowne znaki (aniołowie, wizje Karola). Religia usprawiedliwia wojowniczość: walka z niewiernymi to misja święta, a polegli rycerze stają się niemal świętymi męczennikami. Utwór jasno pokazuje średniowieczne przekonanie, że śmierć za wiarę daje chwałę w Niebie.
Honor i sława rycerska: Honor rozumiany jako osobista cześć, dobra sława rodu i odwaga jest motorem postępowania Roland. Rycerskie credo to nie splamić swego imienia tchórzostwem. Roland woli narazić życie drużyny, niż okryć się hańbą – bo dla rycerza „hańbą jest trąbić na alarm, hańbą nie dotrzymać danego słowa”. Sława na polu walki jest formą nieśmiertelności (lepiej zginąć chwalebnie niż żyć w niesławie). Pieśń jako całość jest apoteozą sławy wojennej – nawet klęska może być „porażającym zwycięstwem wiary” i honoru.
Lojalność wobec władcy i ojczyzny: Feudalna wierność seniorowi to święty obowiązek. Roland ponad życie ukochał swego pana i Francję – ginie, by chronić króla i kraj. Wyraża to słynna dewiza: „Dla swego pana godzi się cierpieć wielkie niedole… i trzeba postradać krew i ciało”. Zdrada Ganelona jest potępiona jako najcięższa zbrodnia przeciw tej wartości. Miłość do ojczyzny (Francji) łączy się tu z wiernością monarsze – Roland umiera „za słodką Francję”, rozumianą jako ziemię swojego suwerena. Król z kolei opłakuje swoich paladynów jak dzieci – ideał rex pater patriae.
Przyjaźń i braterstwo broni: Silny akcent położono na więź między Rolandem a Oliwierem (oraz pozostałymi paladynami). Razem tworzą tzw. Dwunastu Parów (paladynów) Karola – jakby dwanaście filarów jego dworu, co symbolicznie przypomina grono 12 apostołów przywodzących na myśl religijną jedność. Roland i Oliwier różnią się charakterem, ale łączy ich amicitia – przyjacielska lojalność aż do śmierci. Ich pożegnanie w obliczu zgonu (gdy obaj leżą umierający obok siebie) jest jedną z najbardziej poruszających scen, pokazującą ideał wiernej przyjaźni.
Sprawiedliwość Boża i feudalna: Zakończenie utworu podkreśla, że zło zostaje ukarane. Ganelon staje przed sądem Karola i parów – i choć próbuje się bronić, ostatecznie przegrywa sąd boży (pojedynku jego stronnik przegrywa) i zostaje stracony. Ta scena pokazuje średniowieczne przekonanie, że Bóg stoi za wyrokami na zdrajcach. Triumf Karola nad Saracenami także wyraża wiarę w opatrzność. Utwór kończy się więc morałem: prawi otrzymują nagrodę (chwałę, świętość), niegodziwi – karę.

Symbolika utworu: Pieśń o Rolandzie operuje czytelnymi dla średniowiecznego odbiorcy symbolami, które wzmacniają wymowę ideową. Przykłady ważnych symboli i motywów:

Róg Olifant: symbol wierności i zarazem tragicznego błędu Rolanda. Dźwięk rogu uosabia wezwanie pomocy i jedności rycerstwa – gdy wreszcie rozbrzmiewa, jest już za późno. Pękające skronie Rolanda od nadludzkiego trąbienia pokazują jego nadludzki wysiłek i poświęcenie. Olifant staje się też metaforą żalu (ostatni sygnał bohatera jest jak jego requiem).
Miecz Durendal: Rolandowy miecz to nie zwykła broń, lecz relikwia. W gałce rękojeści Durendala umieszczono święte szczątki (włos Najświętszej Maryi Panny, krew św. Bazylego, ząb św. Piotra i fragment szaty św. Dionizego według legend) – czyni to miecz symbolem świętej misji rycerza. Roland walczy nim „dla słodkiej Francji i Karola” – z oddaniem równym religijnemu. Próba zniszczenia miecza przed śmiercią pokazuje, że świętości nie mogą wpaść w ręce niewiernych.
Rękawica (gant, glowo): kiedy Roland czuje nadchodzącą śmierć, podnosi prawą rękawicę do nieba i ofiaruje ją Bogu. W obyczaju feudalnym wasal składał rękawicę seniorowi jako znak przekazania lenna. Tu ten gest jest symbolem, że Roland oddaje swoją służbę bezpośrednio Bogu jako najwyższemu Panu. To przypieczętowanie jego świętości – Bóg przyjmuje ten akt przez wysłanie anioła Gabriela, który zabiera rękawicę z dłoni Rolanda.
Liczba 12: Roland prowadzi 12 najlepszych rycerzy (paladynów), co odzwierciedla chrześcijańską symbolikę dwunastki (12 apostołów). Karol Wielki także pojawia się w otoczeniu 12 możnych doradców. To ma podkreślać boskie poparcie – tak jak Jezus miał apostołów, tak prawy władca chrześcijański ma 12 paladynów.
Motyw ręki Karola: według legendy, gdy Roland umiera, Karol jest setki mil dalej, ale słyszy jego róg i „czuje, że Bóg ciągnie go za ucho”, by zawrócił. W innej scenie anioł wzywa króla, by pomścił Rolanda. Te obrazy wzmacniają ideę opatrzności i niemal fizycznego udziału Boga w akcji utworu.
Przyroda i kosmos: występują znaki na niebie – np. po śmierci Rolanda następuje zaćmienie słońca, gwałtowne burze itp. Przyroda reaguje na śmierć bohatera, co podkreśla jego wyjątkowość (motyw „mors tremenda” – natura truchleje, gdy ginie wielki człowiek, por. reakcja świata na śmierć Chrystusa).

Epos o Rolandzie dał początek całemu cyklowi legend karolińskich i wpłynął na wyobraźnię późniejszych pokoleń. Roland stał się archetypem wiernego rycerza-obrońcy wiary, podobnie jak w kręgu kultury celtyckiej sir Lancelot czy Galahad (z legend arturiańskich) stanowili wzorce idealnych rycerzy. W literaturze polskiej echa etosu Rolanda odnajdziemy w opisach rycerstwa średniowiecznego: np. „Krzyżacy” Henryka Sienkiewicza przywołują ideał rycerza bez skazy (Zbyszko z Bogdańca dąży do sławy i walczy dla ukochanej i króla, a postać Zawiszy Czarnego symbolizuje nieugięty honor rycerski). Motyw bohaterskiej śmierci za ojczyznę i wiarę z Pieśni o Rolandzie porównywany bywa z późniejszymi przykładami literackimi i historycznymi: polscy romantycy widzieli w Rolandzie prefigurację patrioty ginącego za ojczyznę (np. porównanie do księcia Józefa Poniatowskiego, który zginął w walce w 1813 r.). Współcześnie można dostrzec reminiscencje tej opowieści nawet w popkulturze – np. motyw ostatniego bohaterskiego starcia, w którym wojownik trąbi na pomoc, pojawia się choćby w „Władcy Pierścieni” (postać Boromira, broniącego towarzyszy za cenę życia, co fani literatury fantasy często zestawiają z Rolandem).

„Pieśń o Rolandzie” jest niezastąpionym przykładem literatury średniowiecznej ilustrującym etos rycerski. Na lekcjach języka polskiego analizuje się ją, by omówić cechy eposu, ideały doby krucjat, motyw świętej wojny, a także różne modele postaw rycerskich (Roland – honorowy bohater, Oliwier – rozsądny rycerz, Ganelon – zdrajca). Utwór ten bywa wykorzystywany na maturze przy tematach dotyczących motywu honoru, patriotyzmu, śmierci za wiarę czy wzorców osobowych. Znajomość Pieśni o Rolandzie pozwala odwołać się do niej w wypracowaniach poświęconych np. archetypom bohaterów, średniowiecznemu światopoglądowi albo przemianom ideału rycerza w kulturze. Epos ten, mimo upływu wieków, wciąż rozpala wyobraźnię – pokazuje uniwersalną prawdę, że dla wartości takich jak wiara, honor i miłość do ojczyzny ludzie gotowi są poświęcić wszystko. Roland stał się więc synonimem rycerskiego heroizmu, a jego legenda uczy, iż „prawdziwa chwała to wierność do końca” – przesłanie, które nawet dziś nie traci mocy.