ŚREDNIOWIECZE

Średniowiecze (V–XV w. w Europie; w Polsce od ok. X w. do schyłku XV w.) to epoka teocentryzmu, czyli światopoglądu podporządkowanego Bogu i religii. Dominowała wizja, że całe życie człowieka powinno zmierzać do zbawienia duszy, a sprawy duchowe są ważniejsze od doczesnych. Memento mori – „pamiętaj o śmierci” – przypominało o nietrwałości życia i konieczności przygotowania się na sąd boży. Filozofia i nauka opierały się na autorytecie Kościoła (rozwój scholastyki – metody nauczania łączącej filozofię Arystotelesa z teologią, czego uosobieniem był św. Tomasz z Akwinu. Charakterystyczna była anonimowość twórców – dzieła powstawały „ku większej chwale Bożej”, a nie dla sławy autora. Większość literatury pisano po łacinie (języku Kościoła i uczonych), stąd stosunkowo uboga liczba tekstów w językach narodowych. Dopiero pod koniec epoki pojawiają się wybitne dzieła w języku polskim czy włoskim (np. Boska komedia Dantego po włosku). Średniowiecze to także epoka stanowa – społeczeństwo dzieliło się na duchowieństwo, rycerstwo i chłopstwo – co znajduje odbicie w literaturze (wzorce osobowe świętego ascety, rycerza i dobrego władcy).

Wartości i idee epoki

Naczelną wartością była wiara – literatura religijna uczyła pobożności, pokory i umartwiania się dla zbawienia. Idealizowano ascezę – skrajne wyrzeczenie się dóbr i przyjemności ziemskich w imię Boga (żywoty świętych, np. legendy o św. Aleksym). Popularny był motyw danse macabre – „tańca śmierci”, ukazujący śmierć jako wielkiego egalitarzystę porywającego wszystkie stany społeczne (przypomnienie, że wobec śmierci wszyscy są równi). Kolejnym motywem była miernota doczesności: hasło „vanitas vanitatum et omnia vanitas” („marność nad marnościami…”) z Biblii podkreślało, że ziemskie osiągnięcia i bogactwa są niczym w porównaniu z wiecznością. Ideałem była pobożność i posłuszeństwo – literackie wzorce świętych, którzy rezygnują z własnej woli dla Bożego planu, oraz rycerskość – etos rycerza chrześcijańskiego, walczącego w obronie wiary i ojczyzny, wiernego wasalnego przysiędze, odważnego i honorowego. Średniowiecze ceniło także wzorce władców idealnych (kroniki opiewają czynnych monarchów sprawiedliwych i bogobojnych). Myśl filozoficzna obracała się wokół zagadnień uniwersaliów (powszechników) i pogodzenia rozumu z wiarą. Ważne było też zjawisko misterium życia – w literaturze często pojawiają się alegorie (np. alegoria śmierci jako kostuchy z kosą, alegoria cnoty i grzechu) oraz symbolika religijna (baranek – Chrystus, światło – Bóg, droga – życie ludzkie).

Filozofia średniowieczna, czyli co składa się na „scholastykę”

Nazwa myśli filozoficznej	Przedstawiciel	Utwór z podstawy programowej	Definicja nurtu	Nawiązanie w innej epoce
Augustynizm	Św. Augustyn	„Wyznania” (fragmenty; analizowane w kontekście rozwoju myśli chrześcijańskiej)	Zakłada dualizm człowieka rozdartego między miłością do Boga (civitas Dei) a miłością do świata (civitas terrena). Kładzie nacisk na wewnętrzną walkę z grzechem i nawrócenie.	W baroku widać echa augustynizmu w motywie nieustannej walki między ciałem a duszą (np. w poezji Mikołaja Sępa Szarzyńskiego). Motyw wewnętrznego rozdarcia człowieka kontynuują też romantycy, podkreślając rozterki duchowe bohaterów.
Tomizm	Św. Tomasz z Akwinu	Fragmenty „Summy teologicznej” (przywoływane w podręcznikach jako przykład scholastyki)	Oparty na harmonii wiary i rozumu; zakłada hierarchiczny ład bytów (tzw. drabina bytów) i racjonalne wyjaśnianie dogmatów religijnych.	W renesansie kontynuowano poszukiwanie harmonii między wiedzą a wiarą, choć z większym naciskiem na humanizm. W epokach późniejszych (np. w neotomizmie w XIX/XX w.) ponownie wrócono do idei łączenia filozofii z doktryną chrześcijańską.
Franciszkanizm	Św. Franciszek z Asyżu	„Kwiatki św. Franciszka” (fragmenty w podręcznikach)	Idea radosnego ubóstwa, miłości do wszystkich stworzeń i pokory. Podkreślał braterstwo i pochwałę prostego życia w harmonii z naturą.	W Młodej Polsce (np. w twórczości Jana Kasprowicza, „Księga ubogich”) powraca fascynacja franciszkanizmem i postawą pełną miłosierdzia oraz bliskości z przyrodą. Współcześnie filozofia ekologiczna i ruchy pro-zwierzęce częściowo nawiązują do tego nurtu radosnego umiłowania życia.

Lektury obowiązkowe (podstawa programowa):

• „Bogurodzica” – najstarsza zachowana polska pieśń (hymn) religijna, anonimowa (XIII–XIV w.). Jest to modlitwa do Matki Bożej (tytułowej Bogurodzicy) o wstawiennictwo u Chrystusa. Utwór pełnił rolę hymnu rycerskiego – według tradycji był śpiewany przed bitwą pod Grunwaldem (1410). Język Bogurodzicy jest archaiczny (np. „Bogurodzica Dziewica, Bogiem sławiena Maryja…”) – możemy w niej obserwować najstarsze polskie formy słów. Warto zwrócić uwagę na podniosły styl, rymowany układ i refren „Kyrie eleison” (z grec. „Panie, zmiłuj się”) świadczący o liturgicznej funkcji pieśni. Bogurodzica jest wyrazem średniowiecznego kultu Maryi (maryjności) oraz idei pośrednictwa świętych – wierni zwracają się do Matki Bożej i Jana Chrzciciela, by Ci przekazali ich prośby Bogu. Utwór kształtował polską świadomość narodową (był hymnem dynastii Jagiellonów) i literaturę (cytaty z Bogurodzicy pojawiają się w późniejszych dziełach jako symbol tradycji i duchowości).
• „Lament świętokrzyski” (znany też jako „Posłuchajcie, bracia miła…”) – polski utwór religijny z XV w., przykład plankt(u) (lamentu maryjnego). Jest to monolog Matki Boskiej stojącej pod krzyżem Chrystusa – Maryja opłakuje cierpienie i śmierć swojego Syna. Utwór cechuje głęboki liryzm i emocjonalność: Maryja wprost zwraca się do innych matek („posłuchajcie”), dzieli się swoim bólem i prosi o współczucie („Proścież Boga, byćmy ją oglądać” – prośba o możliwość zrozumienia jej cierpienia). Lament ukazuje humanizację postaci Maryi – cierpi nie jako odległa królowa niebios, ale jako kochająca matka, co zbliża wiernych do jej doświadczenia. To dzieło ważne jako świadectwo emocjonalnej, mistycznej pobożności średniowiecza oraz jako jeden z pierwszych przykładów polskiej poezji osobistej. Motyw Stabat Mater Dolorosa (Matki Bolesnej stojącej pod krzyżem) przewija się później w sztuce (np. w muzyce – sekwencja „Stabat Mater”).
• „Legenda o św. Aleksym” (fragmenty) – anonimowa legenda hagiograficzna (żywot świętego) spisana po polsku prawdopodobnie w XV w. Opowiada historię bogatego młodzieńca, Aleksego z rzymskiego rodu, który w noc poślubną postanawia opuścić żonę i rodzinę, by wieść życie żebraka dla chwały Bożej. Spędza lata w skrajnej nędzy i pokorze, nierozpoznany nawet we własnym domu, aż do śmierci – dopiero pośmiertnie ujawnia się jego świętość (cudowna kartka informuje, kim był). Utwór propaguje ideał ascety i wyrzeczenia, pokazuje wzorzec świętości osiągniętej przez odrzucenie szczęścia ziemskiego. Styl legendy jest prosty, narracyjny, zawiera cudowne elementy (np. woń świętości przy ciele Aleksego). Legenda o św. Aleksym ilustruje średniowieczną prawdę, że życie doczesne to tylko próba – prawdziwą nagrodę (świętość) zyskuje się po śmierci przez ofiarę z ziemskich radości.
• „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” (fragmenty) – anonimowany wiersz średniowieczny (XV w.) o charakterze dialogu-dysputy. Uczeń (mędrzec) Polikarp prosi Boga o poznanie, czym jest śmierć – w odpowiedzi staje przed nim Śmierć ukazana jako rozkładający się trup kobiety (motyw danse macabre). Następuje rozmowa: Śmierć opowiada, jak zabiera ludzi wszystkich stanów i rozlicza ich z uczynków. Utwór ma wymowę dydaktyczną i satyryczną – Śmierć wylicza grzechy i przywary poszczególnych grup (np. chciwość księży, pycha rycerzy, lenistwo chłopów), wskazując, że przed jej kosą nie uchronią ani bogactwa, ani uroda. Pojawia się typowy motyw „śmierć jako wielki wyrównywacz” – np. Śmierć mówi: „wszak mój koń wszędzie chodzi”, co znaczy, że każdy prędzej czy później umrze. W utworze obecne są charakterystyczne dla stylu średniowiecznego personifikacje i makabryczne obrazy. Rozmowa… służyła przestrodze moralnej: pamiętaj o śmierci i żyj pobożnie, bo Śmierć przyjdzie po każdego niezależnie od pozycji. Sceny rozmów ze Śmiercią stały się potem inspiracją dla wielu dzieł (np. w malarstwie średniowiecznym taniec śmierci, w literaturze późniejszej – choćby „Everyman” w angielskiej moralitecie).
• „Kwiatki świętego Franciszka” (fragmenty) – zbiór krótkich opowieści o życiu i cudach św. Franciszka z Asyżu oraz pierwszych franciszkanów (powstały w XIV w., oryginalnie w jęz. włoskim). Kwiatki… przedstawiają ideał franciszkański – radosnej, pokornej pobożności i miłości do całego stworzenia. W barwnych anegdotach czytamy m.in. o tym, jak św. Franciszek głosił kazanie ptakom, oswoił dzikiego wilka z Gubbio, czy otrzymał stygmaty (rany Chrystusa). Dominują proste, obrazowe historie uczące pokory, ubóstwa i miłosierdzia. Styl tych opowieści jest prostolinijny, niemal baśniowy, pełen cudowności i ciepłego humoru. Kwiatki wprowadzają do literatury motyw braterstwa ze światem przyrody („Brat Słońce, Siostra Księżyc…” z Pieśni słonecznej św. Franciszka). Ich przesłanie – wiara radosna, afirmująca dobroć świata jako dzieła Bożego – było świeżym akcentem na tle surowej ascezy epoki. W późniejszych epokach „franciszkanizm” (postawa pokory i miłości do każdego stworzenia) pojawi się np. w Młodej Polsce (Kasprowicz, Staff).
• „Pieśń o Rolandzie” (fragmenty) – francuski epos rycerski z XI w., przykład chansons de geste (pieśni o czynie). Opowiada o wyprawie Karola Wielkiego przeciw Saracenom w Hiszpanii i bohaterskiej śmierci hrabiego Rolanda, który w zasadzce w wąwozie Roncevaux walczy do końca wraz z 12 tys. rycerzy. Pieśń o Rolandzie kształtuje wzorzec idealnego rycerza: Roland jest mężny, wierny Bogu i władcy, wybiera honorową śmierć zamiast poddania (dmie w róg dopiero na progu śmierci, nie wzywając wcześniej pomocy, by nie splamić honoru). Utwór ukazuje też ideał przyjaźni i lojalności (przyjaźń Rolanda z Oliwierem, zdradę Ganelona potępioną). Pieśń… była w średniowieczu tym, czym dla starożytnych Iliada – arcydziełem literatury heroicznej. Język jest podniosły, pełen formuł i epitetów stałych (np. „Marsyl płazur, Mahomet wściekły” – inwokacje do pogańskich bogów). Utwór prezentuje manichejski obraz świata: dobrzy chrześcijanie vs źli poganie, co odzwierciedla duch krucjatowej epoki. W literaturze polskiej Pieśń o Rolandzie rezonuje choćby w „Trenach” Kochanowskiego (Tren XIX przywołuje Rolanda jako przykład sławy bohatera).
• Gall Anonim, Kronika polska (fragmenty) – pierwsza kronika dziejów Polski (XII w.), napisana po łacinie przez anonimowego mnicha zwanego Gallem. Zawiera dzieje legendarnych władców (Popiel, Piast) i historycznych Piastów (m.in. Bolesława Chrobrego, Bolesława Krzywoustego). Styl jest retoryczny, pełen pochwał dla władców – kronika miała cel gloryfikacyjny (podkreślać świetność dynastii). Gall wprowadza literacki panegiryk na cześć Bolesława Krzywoustego, stąd pewne wydarzenia koloryzuje lub pomija niewygodne fakty. Kronika prezentuje średniowieczny sposób pisania historii: mieszanie faktów z elementami moralizatorskimi i cudownymi (np. opowieść o Piaście, którego gośćmi byli aniołowie pod postacią wędrowców). Dzięki kronice Galla znamy pierwsze polskie legendy dynastyczne i ideał władcy czasów średniowiecza: odważnego, szczodrego, pobożnego (Gall chwali Bolesława Chrobrego za roztropność i hojność, a Krzywoustego za waleczność). Jako zabytek literatury, Kronika pokazuje, jak w średniowieczu postrzegano historię – jako dziejową misję kierowaną przez Boga, gdzie władcy są narzędziami Opatrzności lub karani za grzechy. Fragmenty tej kroniki są wciąż cytowane (np. Gall pisał o Bolesławie Chrobrym „król, który… zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną” – choć to akurat późniejsza legenda, nie autentyczny cytat).
• Dante Alighieri, Boska komedia (fragmenty) – poemat narracyjny (1308–1321) uznawany za szczytowe osiągnięcie późnego średniowiecza i jednocześnie zapowiedź renesansu. Dante odbywa wędrówkę przez trzy zaświaty: Piekło, Czyściec i Raj, prowadzony przez poetę Wergiliusza (uosobienie rozumu) i ukochaną Beatrycze (uosobienie wiary). Utwór przedstawia syntezę średniowiecznej wizji świata: hierarchicznego kosmosu, gdzie każdemu uczynkowi odpowiada określona kara lub nagroda. Boska komedia jest alegorią ludzkiej wędrówki ku Bogu – od grzechu (Piekło) przez oczyszczenie (Czyściec) do zbawienia (Raj). Dzieło cechuje niezwykła obrazowość – Dante plastycznie opisuje męki potępionych w piekle (np. lodowe jezioro dla zdrajców, wieczna burza dla ludzi nieopanowanych) i stopnie czyśćca. Utwór łączy erudycję (Dante wykorzystuje wiedzę filozoficzną, teologiczną, astronomiczną swoich czasów) z pasją moralisty – w piekle umieszcza współczesnych sobie grzeszników, nawet dostojników kościelnych, piętnując korupcję i zło. To źródło wielu motywów literackich: piekło dantejskie (przerażający obraz chaosu i cierpienia), wędrówka przez zaświaty (podchwycona np. przez Mickiewicza w III cz. „Dziadów” – scena Widzenia ks. Piotra), figura przewodnika (Wergiliusz, Beatrycze). Język Dantego (dialekt toskański) stał się podstawą języka włoskiego, a jego dzieło – pomostem między religijnym uniwersalizmem średniowiecza a humanizmem nadchodzącego renesansu.

Najważniejsi twórcy i cechy stylu: Literatura średniowieczna dzieli się na religijną (dominującą) i świecką. W religijnej mamy anonimowych autorów hymnów, żywotów świętych, misteriów (np. Mikołaj z Wilkowiecka i jego misterium „Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim” – przykład dramatu religijnego wystawianego w kościołach). Styl religijny jest podniosły, moralizatorski, pełen symboliki i alegorii – służył dydaktyce (uczeniu prawd wiary). W tekstach takich jak kazania (np. Kazania świętokrzyskie, Kazania gnieźnieńskie) język miewa cechy retoryczne i odwołuje się do autorytetu Biblii (częste cytaty). Średniowieczna poezja często korzysta ze środków mnemonicznych: rytmizacja i rymy ułatwiają zapamiętanie (jak w Bogurodzicy). W literaturze świeckiej pojawiają się utwory rycerskie – opowieści o dzielnych wojach i miłości dworskiej (francuskie chanson de geste, romanse rycerskie jak „Dzieje Tristana i Izoldy” – celtycka legenda o tragicznej miłości, która stała się europejskim archetypem nieszczęśliwych kochanków). Styl romansów rycerskich bywa kwiecisty, pełen opisów przyrody i uczuć, a jednocześnie idealizujący bohaterów. Powstają też kroniki – w Polsce oprócz Galla również Wincenty Kadłubek (XIII w., jego kronika łączy dzieje z fantastycznymi opowieściami), później Jan Długosz (XV w., bardziej krytyczny). Styl kronik charakteryzuje się patosem, elementami mitologicznymi (np. wywodzenie Piastów od legendarnego plemienia) i dydaktyzmem (historia jako nauczycielka życia, historia magistra vitae). Ważnym nurtem były moralitety – dramaty alegoryczne, gdzie postacie uosabiają cechy (Dobro, Zło, Roztropność itp.) i toczą spór o duszę człowieka. Ich język to prosta proza dialogowana nasycona alegorią (takie utwory były wystawiane ku pouczeniu widowni). Ogólnie, styl epoki dbał o „decorum” – np. w tekstach religijnych unikano kolokwializmów, natomiast w groteskowych utworach plebejskich (np. satyry społeczne typu „Satyra na leniwych chłopów” czy sprośne opowieści „Facetiae”) pojawiał się język rubaszny i dosadny – co pokazuje, że średniowiecze miało także nurt żartobliwy i świecki, choć rzadziej w kanonie. W sztuce słowa tej epoki istotną rolę pełni funkcja moralizatorska – prawie każdy tekst ma czegoś nauczyć (np. Rozmowa Mistrza Polikarpa… uczy, że śmierć jest nieuchronna dla grzeszników). Późniejsze epoki często krytycznie patrzyły na „mroki średniowiecza” (Oświecenie) lub idealizowały pewne aspekty (Romantyzm zachwycał się gotycyzmem, tajemniczością), ale dorobek średniowiecza – przede wszystkim uniwersalne symbole (danse macabre, Deus artifex – Bóg jako architekt świata, teatr mundi – świat jako teatr) – trwale wszedł do kultury europejskiej.

 

Protokół 30% czyli wszystko czyli rzeczy, bez których nie możesz przeklikać dalej (serio, proszę nie rób tego)

 

Najważniejsze lektury:

• „Bogurodzica” – niestety, ale tak. To najstarsza polska pieśń religijna (hymn) z XIII/XIV wieku, anonimowego autorstwa. To modlitwa do Matki Bożej (Bogurodzicy) o wstawiennictwo u Chrystusa za ludźmi. Motywy: kult Maryi jako pośredniczki (Theotokos), prośba o zbawienie („zyszczy nam, spuści nam”). Utwór ma podniosły charakter i pełnił rolę hymnu rycerskiego – według tradycji był śpiewany przed bitwą pod Grunwaldem (1410). Znaczenie: świadectwo rozwiniętej już w średniowieczu polskiej kultury językowej i religijności narodu.

• Legenda o św. Aleksym – średniowieczna opowieść hagiograficzna (XVI-wieczny polski przekład z łaciny) ukazująca wzór ascety. Aleksy, bogaty Rzymianin, opuszcza żonę w noc poślubną i przez lata wiedzie życie żebraka w obcej ziemi, by poświęcić się Bogu. Motywy: wyrzeczenie się szczęścia osobistego i majątku, skrajna pokora (święty znosi upokorzenia anonimowo, nawet we własnym domu). Przesłanie: ideał świętości osiąga się przez całkowite odrzucenie doczesnych pokus; utwór miał wzbudzać podziw dla takiej pobożności i zachęcać wiernych do umartwiania się.

• Boska Komedia (Dante Alighieri) – wielki poemat przełomu średniowiecza i renesansu (1308–1321), uważany za podsumowanie średniowiecznego światopoglądu. Dante odbywa mistyczną podróż przez trzy zaświaty: Piekło, Czyściec i Raj, oprowadzany przez poetę Wergiliusza i ukochaną Beatrycze. Utwór, choć powstały we Włoszech, wywarł wpływ na całą Europę. Motywy: wędrówka duchowa, sąd Boży nad duszami (grzesznicy w Piekle ponoszą symboliczne kary, czyśćcowi pokutnicy oczyszczają się, błogosławieni w Raju doznają szczęścia w bliskości Boga). Przesłanie: droga człowieka od grzechu do zbawienia jest możliwa dzięki łasce Bożej i osobistemu nawróceniu; każdy czyn ma konsekwencje wieczne. Boska Komedia ukazuje pełnię średniowiecznej wizji świata – hierarchicznego, podporządkowanego Bożej sprawiedliwości, a zarazem wypełnionego symboliką liczb i wpływami filozofii scholastycznej.

Konteksty historyczno-kulturowe:

• Christianizacja Europy – od IV w. chrześcijaństwo staje się religią dominującą (Edikt Mediolański 313 r., chrzest Polski 966 r.). Kościół katolicki kształtuje życie duchowe, edukację (klasztory, pierwsze uniwersytety od XI/XII w.) i sztukę (budowa katedr). Polska, przyjmując chrzest, włącza się w krąg kultury łacińskiej.

• Dominacja Kościoła i feudalizm – papieże i cesarze rywalizują o władzę nad Europą (idea dwóch władz: świeckiej i duchownej). Społeczeństwo dzieli się na stany: duchowieństwo (modlący się), rycerstwo (walczący) i chłopstwo (pracujący). Taki układ promuje literaturę parenetyczną – utwory kreujące wzorce osobowe świętego, rycerza i władcy idealnego zgodnie z nauką Kościoła.

• Wyprawy krzyżowe (XI–XIII w.) – zbrojne ekspedycje rycerstwa europejskiego do Ziemi Świętej w celu odbicia Jerozolimy. Krucjaty wzmocniły ideę rycerza chrześcijańskiego (obrońcy wiary) i znalazły odbicie w literaturze (eposy rycerskie, legendy o królach jak Legenda o rycerzach Okrągłego Stołu). Spotkanie z Orientem wpłynęło też na poszerzenie horyzontów kulturowych Europy.

• Kultura dworska i ludowa – oprócz pobożnych dzieł, rozwija się też literatura świecka: trubadurzy i minnesingerzy tworzą poezję miłosną w językach narodowych, pojawiają się legendy arturiańskie. Zarazem istnieje bogaty folklor: pieśni, baśnie i moralitety ludowe przekazywane ustnie.

• Schyłek średniowiecza – wiek XIV to czas kryzysów: wielka epidemia dżumy („czarna śmierć” 1348–1352) dziesiątkuje ludność Europy, co potęguje nastroje religijne i eschatologiczne. Temat śmierci (danse macabre) staje się wszechobecny. Jednocześnie wynalezienie druku przez Gutenberga (ok. 1450) i upadek Konstantynopola (1453) zapowiadają koniec epoki – nastaje Renesans, odrodzenie nauki i sztuki w duchu antyku.