OŚWIECENIE

Oświecenie (Europa: koniec XVII w. – XVIII w., w Polsce ok. 1740–1820) to epoka triumfu rozumu, nauki i świeckiego myślenia. Filozofią przewodnią był racjonalizm (Kartezjusz) i empiryzm (Locke) – wierzono, że świat można poznać rozumowo i poprawić poprzez wiedzę. Głoszono hasła postępu i edukacji, odrzucając zabobony oraz feudalne przesądy. To czas wynalazków (maszyna parowa, balon braci Montgolfier) i encyklopedystów (Diderot, d’Alembert wydali Wielką Encyklopedię wiedzy). Ideałem stał się człowiek oświecony – krytyczny, tolerancyjny, ciekawy świata. Wielkie znaczenie miała wolność jednostki i prawa człowieka (stąd Rewolucja Francuska 1789 z hasłem „Wolność, Równość, Braterstwo”). Oświecenie zmieniło na zawsze myślenie o świecie – idee rozumu, nauki, postępu i wolności stały się fundamentem nowoczesnej cywilizacji. W Polsce oświecenie przyszło później i splatało się z dramatycznymi wydarzeniami: to czasy panowania ostatniego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, reform (Komisja Edukacji Narodowej 1773 – pierwsze ministerstwo oświaty na świeci​e. Konstytucja 3 Maja 1791) oraz upadku państwa (rozbiory 1772, 1793, 1795). Polscy oświeceniowcy mieli więc misję naprawy kraju przez edukację i zmiany społeczne – stąd literatura nabrała cech zaangażowania politycznego i dydaktycznego. Klasycyzm stanowi główny prąd artystyczny – powrót do wzorów starożytnych (ład, prostota, jasność stylu).

Wartości i idee epoki

Rozum uznano za najwyższą instancję – racjonalizm i deizm (wiara w Boga-Stwórcę, ale odrzucenie cudów i objawień) stały się modne. Tolerancja religijna i wolność słowa były ideałami (Voltaire walczył z fanatyzmem hasłem „rozumni bądźcie”). Propagowano prawa naturalne człowieka – wolność osobistą, równość (przynajmniej w teorii; w praktyce kwestie np. chłopów pozostały nierozwiązane). W Polsce ważna była idea patriotyzmu opartego na rozumie – zamiast ślepego sarmatyzmu, oświeceniowcy chcieli świadomie budować dobro wspólne. Kładziono nacisk na edukację społeczeństwa (stąd czasopisma, szkoły, teatr publiczny). Krytycyzm stał się cnotą: literaci wyśmiewali wady (ignorancję, ciemnotę, przesądy) w satyrach i komediach, aby je naprawić. Panował optymizm co do możliwości ulepszenia ludzi i świata – stąd liczne utopie literackie (jak w „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadkach” Krasickiego bohater trafia na wyspę Nipu, wzorową utopię). Pojęcie „tabula rasa” (umysł jako czysta karta – teoria Locke’a) sugerowało, że wychowanie decyduje o człowieku, więc da się uformować cnotliwych obywateli. W sztuce dążono do jasności, symetrii, umiaru – według zasady „uczyć bawiąc” (ridendo castigat mores – śmiechem poprawiać obyczaje). Klasycyzm literacki przejawiał się w szacunku dla reguł (np. w dramacie trzy jedności i czystość gatunków), gatunkach dydaktycznych (bajki, satyry, eseje, listy). W końcowej fazie oświecenia narodził się jednak także sentymentalizm – prąd podkreślający uczucia, bliskość natury (Rousseau z hasłem „powrót do natury”). Sentymentaliści (w Polsce Karpiński) cenili czułość, prostotę wiejskiego życia i introspekcję – co zapowiadało już romantyzm. Ogółem jednak dominującą wartością był rozsądek i pożyteczność – literatura miała służyć społeczeństwu jak narzędzie reform​.

 

Nazwa myśli filozoficznej	Przedstawiciel	Utwór z podstawy programowej	Definicja nurtu	Nawiązanie w innej epoce (2-3 zdania)
Oświeceniowy racjonalizm	Immanuel Kant (w Polsce: Ignacy Krasicki – w warstwie moralizatorskiej)	„Bajki i przypowieści” Ignacego Krasickiego (fragmenty)	Postawa podkreślająca rolę rozumu jako głównego narzędzia poznawania świata. Zakłada, że dzięki logicznemu myśleniu i analizie faktów człowiek może dążyć do prawdy i doskonalić swoje życie.	W epoce pozytywizmu idea rozumowego podejścia do rzeczywistości stała się podstawą reform społecznych i wiary w postęp naukowy. Współczesna kultura masowa, odwołując się do nauki i technologii, również kontynuuje wiarę w siłę ludzkiego rozumu.
Oświeceniowy empiryzm	John Locke / David Hume	Fragmenty „Traktatu o rozumieniu ludzkim” (Locke) w podręcznikach	Głosi, że wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia zmysłowego i obserwacji świata. Odrzuca spekulacje pozbawione podstaw empirycznych.	W pozytywizmie odwoływano się do faktów i obserwacji jako do fundamentu wiedzy naukowej i socjologicznej.
Deizm	Voltaire	„Kandyd” (fragmenty)	Przekonanie, że Bóg stworzył świat, ale nie ingeruje w jego dalsze funkcjonowanie. Odrzuca kult cudów i objawień, podkreślając prymat rozumu w interpretacji religii.	W romantyzmie nadal toczono spory o relację człowieka z Bogiem, choć częściej podkreślano indywidualne doświadczenie metafizyczne niż deistyczną „bierność” Stwórcy. Współcześnie idea Boga jako odległego konstruktora bywa przywoływana w dyskusjach filozoficzno-naukowych, ale te nie witają w podstawie programowej.
Ateizm	Paul d’Holbach / Denis Diderot	„System przyrody” d’Holbacha (przywoływany w podręcznikach)	Odrzuca istnienie Boga czy sił nadprzyrodzonych, zakładając, że natura stanowi wyłączne źródło rzeczywistości i sensu. Morale i wartości wyprowadza się z potrzeb ludzkich oraz struktury społeczeństwa.	W pozytywizmie, choć nie zawsze jawnie, wzmacniano laickie podejście do rzeczywistości – preferując badanie świata bez odwoływania się do metafizyki. Współczesne nurty świeckie i naukowe nadal rozwijają myśl ateistyczną, przyjmując za punkt wyjścia naturalne wyjaśnienia zjawisk.
Naturalizm (oświeceniowy)	Jean-Jacques Rousseau	„Emil, czyli o wychowaniu” (fragmenty omawiane w podręcznikach)	Podkreśla rolę natury jako pierwotnej, dobrej siły, do której człowiek powinien powracać. Wskazuje, że cywilizacja często psuje ludzką moralność, a wychowanie powinno przebiegać w harmonii z naturalnymi skłonnościami.	W romantyzmie zafascynowanie przyrodą i jej duchowym wymiarem również nawiązuje do idei „powrotu do natury”. W modernizmie (Młoda Polska) natura jest źródłem inspiracji artystycznej.
Utylitaryzm	Jeremy Bentham / John Stuart Mill	„Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa” (Bentham) – w kontekstach podręcznikowych	Pogląd etyczny, według którego postępowanie powinno maksymalizować szczęście i korzyść jak największej liczby osób. Uznaje przyjemność i pożytek za główne kryteria wartości działań.	W pozytywizmie w Polsce (oraz w praktyce reform społecznych w XIX w.) idea użyteczności wspólnej stała się podstawą do opracowania programów społecznych i ekonomicznych.

 

Lektury obowiązkowe (podstawa programowa):

• Ignacy Krasicki – „Hymn do miłości ojczyzny” i wybrane satyry. Ignacy Krasicki, biskup warmiński, to czołowy pisarz polskiego oświecenia, zwany „księciem poetów”. Jego „Hymn do miłości ojczyzny” (1774) to krótki wiersz, który stał się de facto pierwszą polską pieśnią patriotyczną. Rozpoczyna się od słów: „Święta miłości kochanej Ojczyzny, / Czują cię tylko umysły poczciwe!”. Krasicki definiuje patriotyzm jako cnotę dostępną tylko szlachetnym ludziom, którzy są gotowi cierpieć i poświęcać się dla kraju („dla ciebie zjadłe smakują trucizny” – przenośnia, że nawet gorycz staje się słodka dla ojczyzny). Hymn napisany jest podniosłym stylem, rytmicznym jedenastozgłoskowcem, co nadawało mu charakter pieśniowy (faktycznie był śpiewany; wszedł potem do Pieśni Legionów). To manifest patriotyczny epoki Sejmu Czteroletniego – wzywa do odrodzenia kraju przez miłość i pracę. Satyry Krasickiego (1779) to z kolei utwory piętnujące wady społeczne i ludzkie. Na liście lektur jest choćby „Żona modna” – satyra w formie opowiadania o małżeństwie: staropolskiego ziemianina i „modnej” pani wzorującej się na zagranicznych obyczajach. W humorystyczny sposób Krasicki ukazuje snobizm i kosmopolityzm tej damy (chce w domu włoskich posągów, francuskiej kuchni, gardzi polską tradycją), co prowadzi do konfliktów i ruiny finansowej męża. Utwór krytykuje ślepe małpowanie cudzoziemszczyzny oraz brak umiaru – propaguje ideał złotego środka i umiłowania rodzimej tradycji (umiarkowanej!). Inna słynna satyra to „Pijaństwo” – dialog dwóch szlachciców o skutkach opilstwa: jeden chwali biesiady, drugi opisuje kaca i kompromitację – puenta jest oczywista: pijaństwo to plaga szlachty, szkodząca zdrowiu i honorowi. Krasicki stosuje styl satyr Horacego: ironia, pozorna pobłażliwość, ale wyraźne morały. Jego język jest zrozumiały, dosadny w punktach (mistrzowskie pointy), często posługuje się kontrastem (np. w „Do króla” – satyrze, w której rzekomy szlachcic gani króla Stanisława Augusta za… zalety: że za młody, za łagodny, zbyt mądry – by przez ironię pokazać głupotę zarzutów przeciwników króla). Satyry uczyły śmiać się z własnych przywar i miały wychować społeczeństwo – to kwintesencja oświeceniowej postawy. Wreszcie Krasicki pisał też bajki (krótkie, epigramatyczne) – tu w lekturach szkolnych na poziomie podstawowym są „Bajki” (np. „Dewotka”, „Szczur i kot”, „Jagnię i wilcy”). Warto wspomnieć „Dewotkę”: pokazuje starą bigotkę, co po modlitwie bije służącą – morał: „Dewotce służebnica w oczy wyrzuciła, / Że modli się pod figurą, a diabła ma za skórą”. Bajki Krasickiego to arcydziełka zwięzłości i celności – każdy maturzysta powinien parę kojarzyć, bo ich morały (np. o hipokryzji dewotki, o potędze silniejszego w „Jagnię i wilki”: „Złej woli siła nad prawem przewyższa”) bywają przywoływane jako uniwersalne prawdy. Twórczość Krasickiego była i pozostaje podstawą polskiego oświecenia – łączy patriotyzm, dydaktyzm i humor, a styl ma klarowny, klasycystycznie zdyscyplinowany (rymowany 13-zgłoskowiec w satyrach, ośmiozgłoskowiec w bajkach).
• Franciszek Karpiński – wybór sielanek i liryków religijnych. Franciszek Karpiński to czołowy przedstawiciel sentymentalizmu polskiego. Sentymentaliści kładli nacisk na uczucia, naturę i prostotę obyczajów. Karpiński zasłynął jako autor doskonałych sielanek (idyli) oraz pieśni religijnych i patriotycznych. Jego najbardziej znana sielanka to „Laura i Filon” – dialog dwojga zakochanych pasterzy. Utwór przedstawia scenkę: Filon nocą czeka na Laurę, ona spóźnia się dla kokieterii, udaje obrażoną niewiernością Filona, w końcu następuje pojednanie i wyznania miłości. Całość dzieje się w scenerii wiejskiej nocy – śpiew słowika, blask księżyca – typowy nastrój sentymentalnej nocnej scenerii (romantyczność preludium). Laura i Filon ukazuje miłość szczerą, ale kapryśną, osadzoną w naturalnym, swojskim otoczeniu – to wzór idylli, w której bohaterowie są „czystymi” duszami blisko natury. Język jest prosty, stylizowany na pieśń ludową (powtórzenia, zdrobnienia – „weźmij ze mnie, weź mi wianek”). Ta sielanka popularyzowała wśród czytelników wrażliwość na uczucia i piękno przyrody – istotną wartość schyłku oświecenia. W lirykach religijnych Karpiński najsławniejszy jest „Kiedy ranne wstają zorze” i „Bóg się rodzi”. „Kiedy ranne…” to poranna pieśń dziękczynna – do dziś śpiewana – wychwalająca Boga za nowy dzień; wyraża panteistyczne odczuwanie Boga w naturze (słońce, las, zwierzęta budzą się ku chwale Stwórcy). „Bóg się rodzi” (kolęda z 1792) wyróżnia się piękną melodią poloneza i tekstem pełnym oksymoronów (Barok? – ale tu w służbie religijnej prawdy o paradoksie wcielenia: „ogień krzepnie, blask ciemnieje, ma granice Nieskończony…”). Pieśni Karpińskiego charakteryzuje prostota języka, melodyjność i uczuciowość – co trafiało do serc zwykłych ludzi. Jako twórca pogranicza oświecenia i romantyzmu, Karpiński wprowadził do literatury polskiej ton intymny, czuły, „łzawy” w pozytywnym sensie – jego wiersze często mówią o łzach wzruszenia, tkliwości (stąd nazwa „łzy sentymentalne”). Był także autorem wierszy patriotycznych np. „Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta” – wyraził w nich żal po utracie świetności dawnej Polski i smutek z powodu rozbiorów (ton elegijny, osobisty). To już sygnał przejścia do innej wrażliwości (preromantyzmu). Podsumowując oświecenie – twórczość Krasickiego i Karpińskiego pokazuje dwie strony epoki: klasyczno-oświeceniową (rozum, satyra, edukacja) i sentymentalną (uczucie, natura, prostota).
• Julian Ursyn Niemcewicz – „Powrót posła” (utwór dodatkowy, ale bardzo reprezentatywny). To komedia polityczna (1790) napisana w czasie Sejmu Czteroletniego, w celu poparcia reform stronnictwa patriotycznego. Akcja toczy się w dworku starościństwa: Poseł Walery (patriota) wraca z obrad Sejmu do ukochanej Teresy, jednak na drodze staje ojciec Teresy, sędzia, typ zacofanej szlachty (wzór „zaściankowego konserwatysty” – Perełka). Spór pokoleń i stronnictw politycznych rozgrywa się w salonie, gdzie występują też Gadulski (gadaty, pozbawiony treści), Szarmancki (zepsuty modniś z Francji). Ostatecznie miłość młodych zwycięża, a oświata i reformy triumfują nad zacofaniem. Komedia zawiera liczne aluzje polityczne (Sędzia to satyra na przeciwników Konstytucji 3 maja, np. hetmana Branickiego; Postępowy Podkomorzy – wzór patrioty, przypomina Józefa Poniatowskiego czy innych światłych magnatów). Powrót posła ma jasne przesłanie: popiera zniesienie liberum veto, edukację, wzmocnienie władzy wykonawczej – wszystko to, co wkrótce uchwalono w Konstytucji. Literacko utwór jest ważny jako pierwsza polska komedia obyczajowo-polityczna ze współczesnym sobie tłem. Język jest żywy, pełen dowcipu sytuacyjnego i językowego (karykaturalne mowy Sędziego). Ta sztuka, choć dziś mało wystawiana, na maturze bywa wspominana jako przykład literatury oświeceniowej zaangażowanej w reformy państwa.
• Adam Naruszewicz, Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj – nie są osobno lekturami, to ludzie. Autorzy. Warto kojarzyć ich jako publicystów oświecenia. Naruszewicz (poeta, tłumacz bajek La Fontaine’a, historyk króla Poniatowskiego) tworzył elegie i ody w stylu klasycznym. Staszic (uczony i działacz) napisał „Przestrogi dla Polski” – pamflet krytykujący magnaterię i apelujący o prawa mieszczan, był pionierem myśli demokratycznej. Kołłątaj (kapłan, polityk) – współautor Konstytucji 3 maja – pisał „Do Stanisława Małachowskiego…” – tekst nawołujący do pracy u podstaw, i reformy uniwersytetu. Ich styl to proza polityczna – trochę ciężka, ale ich idee (wzmocnienie władzy, prawa dla mieszczan, uwłaszczenie chłopów) były nowoczesne.

Najważniejsi twórcy i cechy stylu

W polskim oświeceniu wyróżnia się faza wczesna (saski rokoko) – np. Stanisław Trembecki (poezja dworska, erotyki, bajki), potem dojrzały klasycyzm Stanisławowski – tu dominują Ignacy Krasicki, Niemcewicz, Adam Naruszewicz (historia Polski, elegie), Józef Wybicki (twórca słów „Mazurka Dąbrowskiego” 1797, pieśni legionowej, która stała się hymnem narodowym). Styl klasycystyczny to jasność, prostota składni, rzeczowość. Gatunki ulubione: bajka, satyra, list poetycki, poemat heroikomiczny (np. Krasicki „Monachomachia” – wojna mnichów, gdzie kpi z głupoty zakonników). W dramacie – komedia (Bohomolec, „Powrót posła”, później „Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale” – pierwsza opera narodowa, autor Wojciech Bogusławski, 1794). Teatr stanisławowski stał się instytucją wychowawczą (dramat miał promować cnoty obywatelskie). W stylu literatury czuć dydaktyzm – autor często przemawia wprost do odbiorcy (morały w bajkach, apostrofy w poematach). Język tej epoki wprowadził wiele terminów abstrakcyjnych, co wiązało się z rozwojem nauki (np. Naruszewicz pisał nowoczesnym językiem historii, unikając barokowych ozdobników). Sentymentalizm, rozwijający się pod koniec, charakteryzował się subiektywizmem – styl bardziej emocjonalny, opis uczuć, pejzaży przyrody w tonie melancholijnym (np. malarstwo pejzażowe Norblina, literacko – Karpiński, Maria A. Malczewskiego jako wczesny preromantyzm). Polskie oświecenie kończy się wraz z utratą niepodległości – wielu twórców zginęło lub udało się na emigrację (Kościuszko, Niemcewicz). Ich dziedzictwo przejmą romantycy, często jednak buntując się przeciw racjonalizmowi. Niemniej, oświecenie pozostawiło trwałe osiągnięcia: pierwsze świeckie szkolnictwo, pierwsze gazety (Monitor), Teatr Narodowy, a literacko – bogaty zbiór bajek, satyr i powiastek filozoficznych (wzorem Kandyd Voltaire’a). Do dziś cytujemy Krasickiego, śpiewamy kolędy Karpińskiego, a Konstytucja 3 maja – dzieło ludzi oświecenia – jest powodem dumy narodowej.

Protokół 30% czyli wszystko czyli rzeczy, bez których nie możesz przeklikać dalej