WSPÓŁCZESNOŚĆ

Okres od wybuchu II wojny światowej po czasy nam współczesne to niezwykle złożony etap, obejmujący literaturę wojny i okupacji, czasy PRL oraz najnowszą twórczość po 1989 r. Tematy dominujące: doświadczenie wojny (Holokaust, obozy, front), rozrachunek z totalitaryzmami (faszyzmem i komunizmem), życie w systemie komunistycznym (cenzura, metafory, alegorie), wreszcie po 1989 – wolność słowa i pluralizm form. Można wyróżnić kilka podokresów, które wpakowaliśmy dla Ciebie do tabeli, a osobno też opisaliśmy poniżej.

 

Literatura wojny i okupacji (1939–1945)

Tworzona często na bieżąco, podziemnie lub na emigracji. Cechuje ją dokumentalizm i wstrząsające świadectwo. Poeci wojennej generacji Kolumbów (roczniki ok. 1920): Krzysztof Kamil Baczyński – łączył w liryce motywy miłości i apokalipsy (wiersze: „Elegia o… [chłopcu polskim]” – matka mówi do syna-żołnierza, który musi zabijać zamiast się uczyć, z wizją jego śmierci; „Pokolenie” – „Nas nauczono. Nie ma litości” – obraz młodych skazanych na zagładę, krwawy surrealizm obrazów), zginął w Powstaniu Warszawskim 1944. Tadeusz Gajcy – poeta powstańczy (wiersz „Zanim będziesz u brzegu” – do narzeczonej, wizja pośmiertna; zginął 1944). Tadeusz Różewicz – debiutował na froncie, jego tom „Niepokój” (1947) wyraża szok po wojnie: wiersz „Ocalony” – „Mam dwadzieścia cztery lata / ocalałem / prowadzony na rzeź” – mówi o rozbiciu systemu wartości, „wiem, co czuję – strach, wstręt, i pustkę”; Różewicz wprowadził nowy styl: wiersz realistyczny, pozbawiony rymów, prosty i wstrząsający (bo po Auschwitz, jak twierdził, nie ma miejsca na ozdobność). Proza dokumentu i świadectwa: Tadeusz Borowski – „Opowiadania” z obozu koncentracyjnego (wyd. 1946–48) pokazują lager przez oczy więźnia-funkcjonariusza: w opowiadaniu „Proszę państwa do gazu” narrator (alter ego Tadeusz) cynicznie i chłodno relacjonuje rozładowywanie transportu Żydów na rampie – widzimy odczłowieczenie ofiar i sprawców, „język lagru” (np. „muzułmanie” – wycieńczeni więźniowie), moralny szok: żeby przeżyć, więźniowie muszą uczestniczyć w mechanizmie zbrodni. Borowski ukazał obóz jako fabrykę śmierci, w której ginie nie tylko ciało, ale i sumienie (narrator przejawia „syndrom przystosowania” – znieczulenie). To budziło kontrowersje (brak bohaterstwa – ofiary też pokazane w upodleniu), ale tym mocniej przekazuje grozę, że „ludzie ludziom zgotowali ten los”. Cytat ten pochodzi z „Medalionów” (1946) Zofii Nałkowskiej – zbioru krótkich reportaży z prac komisji do badania zbrodni hitlerowskich. Nałkowska oddaje głos ofiarom: np. rozdział „Dno” – relacja więźniarki obozu eksperymentów medycznych, „Kobieta cmentarna” – o świadkini palenia zwłok na polach Treblinki. Styl „Medalionów” to stonowany, rzeczowy opis – przez co prawda faktów uderza jeszcze bardziej (pisała: „to, co jest potworne, powinno być powiedziane prosto”). Zbiór ten stał się fundamentalnym świadectwem Holokaustu (przejmujący obraz: stosy butów dziecięcych, mydło z tłuszczu ludzkiego – „ludzie ludziom…”). Literatura wojenna na emigracji: Arkady Fiedler – „Dywizjon 303” (1942) – reportaż o polskich lotnikach w Bitwie o Anglię, heroiczny ton ku pokrzepieniu; (kontynuacja literatury współczesnej – II wojna i dalej) … Melchior Wańkowicz – „Ziele na kraterze” (1951) – wspomnienia o rodzinie podczas wojny, łączące humor z nostalgią; „Bitwa o Monte Cassino” (1945) – reportaż epicki o udziale Polaków we Włoszech.

Literatura powojenna (1945–1989)

Po wojnie szybko ujawniły się nowe podziały: wielu pisarzy zostało na emigracji (Witold Gombrowicz, Czesław Miłosz, Józef Mackiewicz, Sławomir Mrożek, Stanisław Lem – chociaż Lem wrócił do PRL i publikował tutaj), inni zostali w kraju, gdzie w 1949 zadekretowano socrealizm jako obowiązującą metodę (literatura miała służyć partii, pokazywać bohaterów przodowników pracy, walczyć z „reakcją”). Okres socrealizmu (1949–1955) wydał utwory dziś oceniane jako propaganda, choć historycznie ważne: „Przygoda na Mariensztacie” (film), powieści „Celulozy” czy wiersze wychwalające Stalina. Po 1956 (odwilż) nastąpił powrót do literatury bardziej szczerej.

Poezja powojenna

Czesław Miłosz (emigrował 1951, Noblista 1980) – wczesne wiersze (tom „Ocalenie” 1945) poruszają wątki wojenne i moralne: „Campo di Fiori” (1943) – przeciw obojętności wobec getta (porównuje plac zabaw w Warszawie podczas powstania w getcie do rzymskiego placu, gdzie spalono Giordano Bruno – lud bawi się, gdy obok tragedia); „Piosenka o końcu świata” – paradoks, że koniec świata może wyglądać zwyczajnie. Miłosz pisał też traktaty: „Zniewolony umysł” (1953) – analiza, czemu intelektualiści ulegli komunizmowi (metafora „ketmana” – zakładania maski ideologicznej). Wisława Szymborska (Noblistka 1996) – w l. 50. przeszła drogę od socrealizmu do poezji filozoficznej. Jej charakterystyczny styl to ironia, prosty język i głębokie puenty. Wiersze: „Kot w pustym mieszkaniu” – o śmierci bliskiej osoby, z punktu widzenia kota (zwykłość a żałoba), „Nic dwa razy” – o niepowtarzalności chwil (bardzo znany, śpiewany jako piosenka), „Życie na poczekaniu” – refleksja nad przypadkowością życia. Zbigniew Herbert – moralista, twórca postaci Pana Cogito (cykl wierszy, np. „Pan Cogito o postawie wyprostowanej” – apel o zachowanie godności; „Przesłanie Pana Cogito”: „Bądź wierny. Idź” – motto etyczne), wcześniej słynny wiersz „Apollo i Marsjasz” – alegoria tortur (Apollo obdzierający Marsjasza ze skóry, reinterpretacja mitu pokazująca cierpienie artysty). Tadeusz Różewicz kontynuował po wojnie minimalizm formy i zagadnienia moralne: „List do ludożerców” (1958) – pamflet na konsumpcjonizm (ludożercy=bezlitośni ludzie), „Ocalony” – wspomniany o zagładzie wartości. Miron Białoszewski – poeta lingwista, opisywał zwykłe czynności i rzeczy trywialne językiem potocznym (tom „Obroty rzeczy” 1956; „Karuzela z madonnami” – o okupacyjnej Warszawie w kontrapunkcie sacrum/profanum), autor głośnego „Pamiętnika z powstania warszawskiego” (1970) – proza, zapis doświadczeń cywila w Powstaniu, językiem mówionym, chaotycznym, oddającym grozę i absurd. Kazimierz Wierzyński (na emigracji) – wiersze tęskne do kraju („Kufer” – symbol ojczyzny, której emigrant nie może zapomnieć). Jan Lechoń i Józef Czechowicz (zginął 1939) również warci wspomnienia: Lechoń emigracyjny w „Pytasz, co w moim życiu z wszystkich rzeczą główną” wyznaje, że ojczyzna – kończąc: „A na końcu tej drogi jest Polska. Tak blisko…”; Czechowicz – katastrofista, w „Balladzie z tamtej strony” przewidział swoją śmierć (bomby).

Proza powojenna

Rozwijały się różne nurty. Socrealizm (np. Jerzy Andrzejewski „Popiół i diament” 1948 – jeszcze nie socrealistyczny w stylu, raczej psychologiczny: powojenne rozterki AK-owca Zabawy, który ma zabić komunistę – powieść i film Wajdy stały się dyskusją o braterskiej walce Polaków 1945; „Przygody dobrego wojaka Szwejka” Jaroslava Haška – czeska satyra, w Polsce popularna, choć to I wojna). Egzystencjalizm i groteska: Stanisław Lem – fantastyka filozoficzna: „Solaris” (1961) – kontakt z obcą planetą, która materializuje ludzkie wspomnienia, studium winy i niemożności porozumienia; „Dzienniki gwiazdowe” – satyryczne opowiadania o podróżach kosmicznych Ijona Tichego, pełne parodii ustrojów społecznych; „Bajki robotów” – stylizowane na baśń historie z morałem. Lem mimo gatunku SF stawiał fundamentalne pytania (Granice poznania, etyka nauki – „Kongres futurologiczny”, „Golem XIV”). Witold Gombrowicz – na emigracji wydał swoje dzieła, które w PRL cyrkulowały podziemnie: „Trans-Atlantyk” (1953) – szydercza powieść o emigracji polskiej w formie stylizowanej gawędy (zabawna walka bohatera między obowiązkiem wobec ojczyzny a własną wolnością – symbolicznie wprowadza postaci Gonzala (homoseksualisty) i chłopca-syncia, co wywołało skandal obyczajowy i dyskusję o „polskich przywarach” – Gombrowicz krytykuje m.in. bogoojczyźniane pozy); „Pornografia” (1960) – powieść o dwóch intelektualistach, którzy manipulują parą nastolatków, chcąc wywołać między nimi erotyczne napięcie – dziwna gra form i woli; dramaty „Ślub” (1947), „Iwonna, księżniczka Burgunda” (1938) – groteska ukazująca mechanizm tworzenia „inności” (Iwona milczy, brzydka, przez co dwór popada w szał i zabija ją). Sławomir Mrożek – dramaturg i prozaik, mistrz groteski w PRL: dramat „Tango” (1964) – w mieszczańskiej rodzinie panuje totalny permisywizm (starsze pokolenie zrzuciło wszelkie normy – babcia je w trampeczkach, matka maluje abstrakcje, ojciec konstruuje coś bezużytecznego), młody Artur buntuje się… przywracając konserwatywny porządek (ustawia stół, każe babci do trumny) i planuje ślub; ale ostatecznie władzę przejmuje Edek – prostacki osiłek. „Tango” interpretuje się jako obraz społeczeństwa po rewolucji obyczajowej, gdzie pustkę wypełnia brutalna siła. Styl Mrożka – tragikomedia, błyskotliwe dialogi, sytuacje absurdalne (inne sztuki: „Emigranci” 1974 – dramat dwóch emigrantów: inteligencki AA i fizyczny XX, pełen gorzkiego humoru, „Miłość na Krymie” 1993 – farsa historyczna).

Literatura łagrowa i łagrowa

Oprócz literatury o hitlerowskich obozach (Borowski, Nałkowska), pojawiły się świadectwa o sowieckich łagrach: Gustaw Herling-Grudziński – „Inny świat” (1951) – wspomnienia z łagru w Jercewie (koło Archangielska). Utwór wstrząsający, opisuje odczłowieczenie w komunizmie – podobnie jak Borowski, autor ukazuje tragiczne wybory moralne (np. rozdział „Nocne łowy” – współwięzień z głodu ucina trupowi pośladki, by je zjeść; „Zabójca Stalina” – tragiczna historia inżyniera, którego praca została uznana za sabotaż, etc.). „Inny świat” podkreśla jednak, że nawet w ekstremalnych warunkach można pozostać człowiekiem – Herling opisuje ludzi, którzy starali się zachować dobro (pomoc medyków, solidarność więźniów). Tytuł wskazuje, że łagier to rzeczywistość rządząca się innymi prawami. Styl – rzeczowy, autobiograficzny z elementami refleksji filozoficznej (epigraf z Dantego „Lasciate ogne speranza” – „porzućcie nadzieję”, wchodząc tu). W Polsce Ludowej książka była zakazana, wydana poza cenzurą dopiero w 1988. Aleksander Sołżenicyn (Rosjanin) – „Archipelag GUŁag” (1973, wyd. polskie podziemne) – monumentalny dokument o systemie obozów sowieckich, ważny kontekstowo.

Proza rozrachunkowa PRL

Marek Hłasko – „Polski James Dean”, pisał opowiadania o buntownikach i wykolejeńcach: „Pierwszy krok w chmurach” (1956) – nowela o gwałcie na dziewczynie, symbol zniszczenia marzeń (niewinny chłopiec puszczał latawce – w finale widzi brutalny akt), celnie obnaża zakłamanie socrealistycznego „sielskiego” obrazu robotników. Roman Bratny – „Kolumbowie. Rocznik 20” (1957) – powieść o pokoleniu AK-owców i ich dramacie po wojnie (część ginie, część staje przed dylematem – walczyć z nową władzą czy próbować żyć). Tadeusz Konwicki – „Mała Apokalipsa” (1979, drugi obieg) – groteskowa powieść o PRL: bohater ma dokonać samospalenia w proteście przeciw systemowi, wędruje po surrealistycznej Warszawie lat 70. (pełnej absurdów, upadku), co jest zarówno dramatyczne, jak i czarno-humorystyczne; Konwicki celnie oddaje klimat schyłkowej komuny, brak nadziei.

Dramat i teatr absurdu

Oprócz Mrożka, Tadeusz Różewicz dramatopisarz: „Kartoteka” (1960) – bohater Leży w pokoju, a przez scenę przewijają się ludzie z różnych czasów – symboliczne rozliczenie człowieka po wojnie z polską historią, poczucie pustki (bohater bez imienia to Everyman czasu pokoju, nie potrafiący znaleźć sensu). Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy) – jego dramaty doceniono dopiero po wojnie, grano je w teatrach. Jerzy Grotowski – twórca nowatorskiego teatru ubogiego (na aktorze i widzu, bez scenografii). Teatr Telewizji i Kabaret – stały się formami literackimi w PRL (Kabaret Starszych Panów – Przybora i Wasowski – finezja słowna i piosenki).

Literatura 1970–1989 (Kultura niezależna)

Po wydarzeniach 1968 i 1970 powstała opozycja demokratyczna, a z nią drugi obieg wydawniczy. Nowa Fala – ruch poetów lat 70. (m.in. Stanisław Barańczak, Ryszard Krynicki, Adam Zagajewski), którzy demaskowali propagandę języka oficjalnego i opisywali rzeczywistość PRL bez upiększeń. Wiersz „Nie wierzę w śmierć” Barańczaka (1977) – ironicznie enumeruje eufemizmy propagandy („nie powiem, że stłamszono wolność – raczej że się wyciszyła”), by pokazać zakłamanie. Zagajewski „Jechać do Lwowa” – poemat nostalgiczny za utraconym Kresowym światem (powrót tematyki pamięci). Reportaż literacki – rozkwit (Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem” 1977 – rozmowa z Markiem Edelmanem o powstaniu w getcie warszawskim; Ryszard Kapuściński – korespondent, np. „Cesarz” 1978 – alegoria dworu cesarza Etiopii, czytana jako satyra na dwór Gierka; „Imperium” 1993 – o upadku ZSRR). Science fiction w PRL: Stanisław Lem jak wyżej, Janusz Zajdel – antyutopie („Limes inferior” 1982 – totalitaryzm w przebraniu społeczeństwa informacyjnego).

Literatura po 1989 (współczesna)

Lata 90. i XXI wiek to pełna wolność tematyczna i eksperymenty formalne. Kilka tendencji: rozliczenie z PRL (np. „Mała Apokalipsa” Konwickiego wcześniej, „Uwikłanie” Zygmunta Miłoszewskiego – kryminał dot. dawnej bezpieki), literatura postmodernistyczna (gra z formą, intertekstualność – „Lubiewo” Michała Witkowskiego 2005 – odważna powieść o środowisku homoseksualnym, w stylu barokowym i rubasznym; „Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną” Doroty Masłowskiej 2002 – eksperymentalna narracja slangiem dresiarza, groteskowy obraz blokowiska; Masłowska też dramat „Między nami dobrze jest” – ironiczny collage języka popkultury i wspomnień), powrót do historii i epiki (epopeja „Soplicowo” – stylizowany komiks, „Król” Szczepana Twardocha 2016 – powieść gangsterka w realiach 1937 Warszawy, brutalna i wciągająca; „Inna dusza” Łukasza Orbitowskiego – oparta na prawdziwej zbrodni lat 90., powieść psychologiczna i społeczna). Pojawiła się literatura kobiet (Manuela Gretkowska, Olga Tokarczuk – Noblistka 2018, autorka m.in. „Prawiek i inne czasy” 1996 – powieść magiczno-realistyczna o wsi Prawiek od I wojny do PRL, mytho-poetycka; „Bieguni” 2007 – esej-powieść o podróżowaniu i tożsamości; Tokarczuk łączy realizm z mistycyzmem i ekologią). Dramat współczesny: „Nasza klasa” Tadeusza Słobodzianka 2009 – dramat inspirowany zbrodnią w Jedwabnem (losy polskich i żydowskich kolegów szkolnych od lat 20. do 2000, dramatyczna rozprawa z polskim antysemityzmem).

 

Wartości i idee literatury współczesne (tak jak rozumie ją szkoła)

Przede wszystkim pamięć (o wojnie, o Zagładzie – etos „pamiętać, by nie powtórzyć”), wolność słowa (pisarze walczyli z cenzurą i konformizmem, narażali się dla prawdy), prawa człowieka (literatura stała na straży humanizmu wobec totalitaryzmów, np. Herling, Sołżenicyn), poszukiwanie tożsamości w zmieniającym się świecie (Tokarczuk, Masłowska – temat globalizacji i jednostkowej tożsamości). Formalnie – pełna swoboda: od klasycznych form (np. wciąż powstają sonety, epopeje historyczne jak „Pan Tadeusz” – stylizacje, np. „Pan Tadeusz z M3” – pastisz) do skrajnego eksperymentu (poezja konkretna, cyberpoezja).

Na koniec warto zauważyć, że każda epoka literacka, od Antyku po współczesność, wnosi inne wartości, ale wszystkie tworzą ciągłość kulturową. Dla maturzysty kluczowe jest rozumieć konteksty: antyczny tragizm i heroizm, średniowieczny uniwersalizm religijny, renesansowy humanizm, barokowy niepokój, oświeceniowy rozum i dydaktyzm, romantyczną emocjonalność i patriotyzm, pozytywistyczny realizm i pracę u podstaw, młodopolski estetyzm i dekadencję, międzywojenny eksperyment i różnorodność, oraz dramatyzm wojny i moralne dylematy XX wieku. Każda epoka to odrębna „osobowość”, ale i część dialogu pokoleń.

Nurty filozoficzne – tabelka dla Ciebie bo chyba mało tabelek 🙂

Nazwa myśli filozoficznej	Przedstawiciel	Utwór z podstawy programowej	Definicja nurtu	Nawiązanie w innej epoce (2-3 zdania)
Egzystencjalizm	Albert Camus	„Dżuma” (obecna w wykazie lektur)	Filozofia skupiona na doświadczeniu jednostki i jej istnieniu w świecie pozbawionym wyższych, obiektywnych sensów. Podkreśla ludzką wolność i odpowiedzialność za wybory, a także poczucie absurdu istnienia.	Motyw ludzkiej wolności i samotnej walki z losem silnie występuje już w romantyzmie (bohater tragiczny, nieprzystający do świata). W XX wieku egzystencjalizm odcisnął wpływ na literaturę wojenną i powojenną, ukazując zagubienie człowieka w nowych realiach.
Personalizm	Jan Paweł II	Przykładowe dzieła: „Redemptor hominis”, „Fides et ratio”, „Tryptyk rzymski” (fragmenty analizowane w kontekstach religijno-filozoficznych)	Nurt koncentrujący się na godności i niepowtarzalnej wartości osoby ludzkiej, wskazujący na potrzebę zrozumienia człowieka w jego integralności (ciało, dusza, relacje społeczne). Kładzie nacisk na miłość, wolność i odpowiedzialność.	W średniowieczu pojawiły się zalążki tej myśli w poglądach św. Tomasza z Akwinu (godność człowieka jako istoty rozumnej i obdarzonej wolną wolą). Również humanizm renesansowy kładł nacisk na wyjątkowość człowieka, choć w bardziej świeckim ujęciu.
Postmodernizm	Umberto Eco / Jean-François Lyotard (teoretyk)	„Imię róży” (Umberto Eco, często omawiane w szkole w kontekście literatury postmodernistycznej)	Filozofia i zarazem kierunek w kulturze kwestionujący istnienie jedynej, obiektywnej prawdy i hierarchii wartości. Charakteryzuje się relatywizmem, pluralizmem i grą konwencji – w literaturze ujawnia się to często w ironicznym nawiązywaniu do dawnych form.	Elementy dystansu wobec uniwersalnych prawd można znaleźć już w barokowym sceptycyzmie, ale dopiero w XX wieku nabrały one tak wyraźnego i radykalnego charakteru. Postmodernizm jest też kontynuacją modernistycznych eksperymentów, tyle że w jeszcze bardziej rozproszonej, wielogłosowej formie.

Protokół 30% czyli wszystko czyli rzeczy, bez których nie możesz przeklikać dalej